Құйыршық хан
| Бұл мақалада дереккөздер жетіспейді. Ақпарат тексерілуі керек немесе мақала жойылуға ұсынылады. Сіз бұл мақаланы өңдеп үлес қоса аласыз: ол үшін сенімді дереккөздерге сілтеме жасау керек. |
Құйыршық хан (туған жылы белгісіз – 1410) – Алтын Орданың 32-ші ханы, онымен қоса Ақ Орда ханы, Ұрыс ханның баласы. “Бахр әл-асрар” атты еңбекте Құйыршықтың ұзақ жылдар Әмір Темірдің сарайында тұрғаны айтылады.[1]
| Құйыршық хан | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1395 — 1395 | ||
| Ізашары | Тоқтамыс хан | |
| Ізбасары | Темірқұтылық хан | |
| ||
| 1395 — 1410 | ||
| Ізашары | Тоқтамыс хан | |
| Ізбасары | Барақ хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | Ислам | |
| Дүниеге келуі | белгісіз | |
| Қайтыс болуы | 1410 | |
| Династия | Ордаежендіктер | |
| Әкесі | Ұрыс хан | |
| Балалары | ұлдары: Барақ хан, Ракый, Бенде-Султан қыздары: Сүйіндім бегім (Едіге әйелі) | |
өңдеу  |
||
Өмір баяны
өңдеу1378 жылы Тоқтамыс Ақ Орда жасақтарын талқандап, Құйыршықтың туған ағасы Темір-Мәлікті өлтіргеннен кейін, әмірлер мен билердің бір бөлігі Тоқтамыс жағына өтті, ал басқалары Ұрыс ханның ұрпақтарына адал болып қалды. Олардың кейбіреулері тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (мысалы Едігенің әкесі Балтышақ), басқалары қашып үлгерді. Темір-Мәлік өлгеннен кейін, шығысқа қарай, Моғолстан шекарасына шегінген Ұрыс хан жақтастарын Ұрыстың кіші ұлы Құйыршық басқарды.
Қашқардан Құйыршық пен оның жасақтары Ақ Орда тағын қайтаруға көмектесер деген үмітпен Мавераннахр билеушісі Әмір Темірге келді. Сүйтіп Құйыршық 1395 жылға дейін Темірдің қол астында болды. 1390 жылы Ақсақ Темір Алтын Орда ханы Тоқтамысқа қарсы үлкен жорыққа шықты. Ұлытау маңында Темірленг бұл жорығы туралы әйгілі тастаңба қалдырып кетті (бүгінде ескерткіш Эрмитаж мұражайында)[2]. Бұл жорыққа Құйыршық та, әйгілі әмір Едіге де Темірдің қолбасшылары ретінде қатысады.
1395 жылы Әмір Темір әскері Терек өзені алабында Тоқтамыс әскерін шайқаста ойсырата жеңеді. Темір бұл жеңісінен кейін еш қорғаусыз қалған Алтын Орданы талқандап, бүкіл қалаларын жермен жексен қылып, мемлекетті қаты әлсіретеді. Бұл жорықтың мақсаты, кезінде өзі таққа отырғызған Тоқтамысты жазалау ғана емес, Ұлы Жібек Жолы сауда жолының солтүстік бағытын жойып, бүкіл сауданы өз ордасына бұру еді. Нәтижесінде Алтын Ордадағы орталық билік әлсіреп, мемлекет ыдырай бастайды.
Жорықтан қайтар жолда, Еділ өзені өткеліне келгенде Әмір Темір жанындағы Құйыршықты өзінің таңдаулы жасақтарының біріне басшы етіп, Алтын Орда тағына отырғызады. Сонымен қоса патшалық дәреженің белгісі – алтын зерлі шапан мен алтын белбеу сыйлайды. Едіге болса қасында беклербек болып тағайындалып, Құйыршықтың қызын өзіне әйел қылып алады. Алайда Құйыршықтың билігі бүкіл Алтын Ордаға тараған жоқ, оның қарауындағы аумақ ел ордасы Сараймен шектелді.
1396 жылы Тоқтамыс соңғы қалған жақтастарын жинап Алтын Орданың дәстүрлі астанасы Сарай-Беркені басып алуға тырысады. Бірақ Құйыршық қаланы қорғап, Тоқтамысты тағы бір жеңіліске ұшыратады. Бұдан кейін Тоқтамыс Литва княздігіне қашып, билеушісі Витовттен қамқор тауып, Орданы қайтару үшін көмек сұрайды.[3]
Құйыршықтың күшейуінен сескенген Едіге, өзіне бағынатын хан іздеп, Құйыршықтың немере інісі Темір Құтлұғпен бірігіп, 1397 жылы Құйыршықты Алтын Орда тағынан тайдырып, қашуға мәжбүрлейді.[4]
Осы жеңілістен кейін Құйыршық Алтын Ордадағы билік үшін күреске араласпай, Шығыс Дешті Қыпшақ даласына, өз әулетінің ұлысы Ақ Ордаға шегінді. Құйыршық 1410 жылы қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда тағы оның ұлы Бараққа өтті.[5]
Жанұясы
өңдеуҚұйыршық Ұрыс ханның кіші ұлы, ағалары Құтлұғ Бұға, Тоқтақия, Темірмәлік бәрі Әмір Темір және Тоқтамыспен болған соғыстарда қайтыс болды. Өзінің үш ұлы – Барақ-хан, Ракый, Баянды-сұлтан және бір қызы Сүйіндім-бегім (Едігенің әйелі) болды.[6] Барақтың ұлы Жәнібек 1465 жылы Керей ағасымен Қазақ хандығын құрады.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Куйурчук // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0. (CC BY-SA 3.0)
- ↑ "A mysterious stone of Timur". Silk Roads World Heritage. 2016. Archived from the original on 26 June 2020. Retrieved 2 October 2020.
- ↑ Vernadsky, George. A History of Russia. — Yale University Press, 1969. — P. 75. — ISBN 0-300-00247-5. Архивная копия от 7 июня 2023 на Wayback Machine
- ↑ Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.
- ↑ Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7. (CC BY-SA 3.0)
- ↑ Сабитов Ж. М. Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9.