I Дәулет Герей

Дәулет Герей (қырымтат. I Devlet Geray; Taht Alğan Devlet Geray; 1512−1577) - Герейлер әулетінен шыққан 1551-1577 жылдардағы Қырым ханы, Османлы сұлтаны Сүлейменнің бөлесі.

I Дәулет Герей қырымтат. I Devlet Geray, ١ دولت كراى
XVI ғасырдағы түрік суретіндегі Дәулет Герейдің бейнесі
Лауазымы
Ту 14-Билеуші, Падишаһ және Ұлы Қырым ханы Ту
1551 — 1577
Ізашары	I Сахиб Герей
Ізбасары	II Мехмет Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1512 (1512)
Қайтыс болуы	1577 (1577) Қырым
Жерленді	Бақшасарай
Династия	Герейлер
Әкесі	Мүбарак Герей
Балалары	Ахмет Герей, II Мехмет Герей, II Ислам Герей, Қажы Герей, Хасболат Герей, Шардан Герей, Әділ Герей, Алып Герей, Мүбарак Герей, II Ғазы Герей, I Фатих Герей, I Селәмет Герей
I Дәулет Герей Ортаққорда

Өмірбаяны

Мүбарак Герей ханзаданың ұлы (1516–1517 жылдары) және Қырым ханы I Меңлі Герейдің немересі. Мүбарак Герей Османлы сұлтаны Сәлім Явуздың жаулап алуларына қатысып, Мысыр жорығында қайтыс болды. Тарихшы Хәлім Герейдің айтуынша, Мүбарак Герейдің жесірі Қырым хандары I Мехмет Герей (1515–1523) мен I Саадет Герейге (1524–1532) тұрмысқа шықты. 1530–1532 жылдары ағасы Қырым ханы I Саадет Герейдің тұсында ханзада Дәулет Герей қалғай, яғни хан тағының мұрагері қызметін атқарды. 1532 жылы Саадет Герей тақтан бас тартып, жаңа хан I Сахиб Герей таққа отырғаннан кейін Дәулет Герей бірнеше жылға түрмеге қамалды. Бостандыққа шыққаннан кейін Дәулет Герей Қырымнан Ыстанбұлға кетіп, бірте-бірте Османлы сұлтаны Сүлейменнің ықыласына ие болды.

Билік етуі

1551 жылы Османлы сұлтаны туған ағасы I Сахиб Герейдің орнына I Дәулет Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындады. Алдыңғы I Сахиб Герей ханды биліктен алшақтатылып, жаңа хан Дәулет Герейдің бұйрығымен әрекет еткен інісі Бөлүк Герей өлтірілді. І Сахибтің үлкен ұлы әрі мұрагері қалғай сұлтан Әмин Герей (1537–1551) де басқа ұлдарымен бірге өлтірілді. Сол 1551 жылы I Дәулет сый ретінде ханзада Бөлүк Герейді қалғай етіп тағайындады, бірақ кейін оны өзі өлтірді. Хан өзінің үлкен ұлы Ахмет Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады. 1555 жылы Ахмет Герей қайтыс болғаннан кейін ханның тағы бір ұлы Мехмет Герей қалғай болды.

I Дәулет Герей хан болғанда, Қырымның барлық бей руларын тыйып, біріктірді, сондықтан оның билігі кезінде елді ішкі толқулар шайқалтпады.

Ресей мемлекетіне жорықтары мен шапқыншылықтары

I Дәулет Герей (1551–1577) өзінің көптеген әскери жорықтарымен, негізінен Ресей мемлекетімен соғыстарымен танымал. Ол 1552 және 1556 жылдары орыс патшасы IV Иван Грозный жаулап алған Қазан және Астрахан хандықтарының тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылды.

1552 жылдың жазында Иван Грозныйдың Қазан хандығын жаулап алуына жол бермеуге тырысқан Дәулет Герей Ресей мемлекетіне қарсы алғашқы жорығын жасады. Ханның Ресейге қарсы жорығына зеңбіректері бар түрік жаңа шеріктері де қатысты. Алдымен хан Мейіз соқпағы бойымен Рязан жерлеріне беттеп, сол жерден Коломнаға жақындауды жоспарлады. Алайда хан көп ұзамай патшаның өзі көп әскерімен Коломна маңында татарларды күтіп тұрғанын естіп, жоспарын өзгертіп, Тулаға қарай ат басын бұрды. Қаланы қорғауды Тула дуан басы кінәз Григорий Иванович Темкин-Ростовский басқарды. Иван Грозный П.М.Щенятев пен А.М.Курбский кінәздар басқаруындағы орыс полктарын (15 мың адам) Тула гарнизонына көмекке жіберді. Қырымдықтар қаланы қоршауға алып, артиллериямен атқылай бастады. 23 маусымда патша көмекке жіберген полктердің жақындап келе жатқанын естіген Тула гарнизоны бекіністен шығып, жауды шегінуге мәжбүрледі. Шайқаста Дәулет Герейдің балдызы Қамберді мырза қаза тапты. Орыстар түрік артиллериясының барлығын басып алды.

1555 жылы көктемде 60 мыңдық әскер басқарған хан Ресей патшалығына қарсы жаңа жорыққа шықты. Ол алдамшы айла ретінде, алдымен орыс патшасының қамқорлығын қабылдаған пятигорсктік шеркестерге беттеді. Осыны естіген Иван Грозный жазда Қырым хандығына қарсы әскери жорық ұйымдастырды. И.В.Шереметев пен Л.А.Салтыков дуан басылары басқарған 13 мыңдық орыс әскері Белевтен Қырым ұлыстарына, Орқапыға қарсы жорыққа аттанды. Жолда Мәскеу дуан басылары Қырым ханы мен оның әскерінің Рязан және Тула жерлеріне шабуыл жасауды көздеп, Северский Донец өзенінен өтті деген хабар жетті. Кінәз А.М.Курбскийдің айтуы бойынша түрік жаңа шеріктері мен зеңбіректерінің жасақтары Қырым ханы басқарған жасақтың құрамында түрік жаңа шеріктері мен зеңбіректер болды. Мәскеуден Тулаға дейін әскерді қарсы Иван Грозный патшаның өзі де шықты. Иван Грозный жасақтарының Коломнадан Тулаға шыққанын естіп, екі оттың ортасында қалудан қауіптенген Қырым ханы ордасын кері бұрып, күтпеген жерден Судбище ауылының маңында Шереметевтің жасағына тап болды. Ол шайқасқа араласпай, арбалы керуенін тастап, оңтүстікке қарай тез жылжыды. Шереметев арбалы керуенді алып, алты мың жауынгермен бірге Мценск, Рязан қалаларына жөнелтті. Бірақ келесі күні таңертең хан шағын орыс әскеріне шабуыл жасады. 1555 жылы 3 шілдеде Судбищи ауылы маңындағы шайқаста (Туладан 150 шақырым жерде) Қырым ханы орыс әскерін талқандай алмады. «Судбищедегі» шайқаста татарлар мен түріктер ауыр шығынға ұшырады, қаза тапқандардың арасында ханның ұлдары Ахмет Герей қалғай мен Қажы Герей де болды. Орыс әскерінің негізгі күштерінің жақындауынан қауіптенген I Дәулет Герей шайқасты тоқтатып, дала ұлыстарына жол тартты.

1556 жылы орыс әскери адамдары мен дон казактары түрік және қырым иеліктеріне бірнеше рет жорық жасады. Ислам Кермен, Очаков, Керіш төңірегіндегілер қирап, бірнеше қырым жасақтары талқандалып, «тілдер» тұтқынға алынды.

1557 жылдың көктемінде Дәулет Герей көп әскерімен днепрлік Хортиса аралындағы Запорожие казактарының бекінісін 24 күн бойы қоршауға алып, басып алды. Кінәз Дмитрий Вишневецкий басқарған Запорожие казактары жаудың барлық шабуылдарына тойтарыс беріп, оны шегінуге мәжбүр еткізді.

1558 жылы қаңтарда Қырым ханы орыс әскерлерінің Ливонияға жорығы туралы хабар алып, Оңтүстік Ресей жеріне қарсы үлкен жорық ұйымдастырды. Ханның үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай бастаған 100 мыңдық әскер Рязан, Тула және Кашираға шабуыл жасауды көздеп, Донец өзенінен өтті. Мехмет Герей қалғай Мечи өзеніне жетіп, орыс әскерлерінің Ока өзеніне жиналғаны туралы мәлімет алып, далаға қарай кері шегінді. Орыс дуан басылары татарларды Оскола өзеніне дейін қуды, бірақ оларға жете алмады. Сол жылдың жазында кінәз Дмитрий Вишневецкий бастаған орыс әскерилері мен Запорожие казактары өзен қайықтарымен Днепрден төмен түсіп, Қырым татарларының жасақтары мен елді мекендерін де қиратып, Орқапыға жетті.

1559 жылдың жазында кінәз Дмитрий Иванович Вишневецкий казактар және орыс жауынгерлерімен бірге кемелерге мініп, Донның төменгі ағысында түсіп, Қырым иеліктеріне жаңа шабуыл жасады және Айдар өзеніндегі 250 адамнан тұратын қырым татарларының жасағын талқандады. Дәл осы кезде Даниил Адашев басқарған екінші орыс жасағы Днепр бойымен төмен түсіп, Қырымның батыс жағалауын ойрандады. Орыстар өздеріне қарсы жіберілген Қырым жасақтарын талқандап, көптеген орыс және литвалық тұтқындарды босатып алды.

1562 жылы мамыр-шілдеде хан оңтүстік орыс жерлеріне жаңа жорық жасады. 15 мың адамдық Қырым татар әскері Мценск, Одоев, Новосил, Болхов, Черни, Белев төңірегін ойсыратты.

1563 жылдың көктемінде Қырым ханзадалары, I Дәулет Герейдің ұлдары Мехмет Герей мен Әділ Герей Мәскеудің шекаралық иеліктеріне кезекті жорық жасады. 10 мың адамдық Қырым татар әскері Дедиловск, Пронск, Рязан жерлерін күйретті.

1564 жылы қазанда Дәулет Герей оңтүстік орыс иеліктеріне тағы бір шабуыл жасады. Хан мен оның екі ұлы бастаған 60 мыңдық Қырым әскері Рязан жеріне шабуыл жасады. Ханның өзі Рязанға жақындап, қаланы қоршауға алды, бірақ орыс гарнизоны татарлардың барлық шабуылына тойтарыс берді. Қырымдықтар Рязан төңірегін қатты қиратып, ойрандап кетті. Рязан ішінде алты күн болған соң, олар далаға қарай қайтып кетті.

1565 жылдың күзінде Дәулет Герей шағын әскермен Оңтүстік орыс иеліктеріне тағы да шабуыл жасады. 9 қазанда хан Болховты қоршауға алды, бірақ сол күні орыс полктары жақындағанда түнде далаға қарай шегінді.

1569 жылдың жазында Османлы сұлтаны II Сәлім Астраханға қарсы үлкен түрік-қырым жорығын ұйымдастырды. Қасым паша басқарған 17 мыңдық түрік әскері Кефеден жолға шықты. Кешуде Дәулет Герей өзінің 50 мыңдық әскерімен түріктерге қосылды. Түрік қолбасшылығы Дон мен Еділ арасында арна салып, зеңбірегі бар кемелерді Еділге апарып, одан кейін Астраханға түсіп, қаланы басып алуды жоспарлады. Алайда түріктер арна қазып, кемелерін Еділге сүйреп апара алмады. Қасым паша артиллериясы бар кемелерді Азаққа қайтарып, ханмен бірге Еділге жорық тәртібінде аттанды. 16 қыркүйекте түріктер мен қырым татарлары Астраханға жақындады, бірақ артиллерияның жоқтығынан бекініске шабуыл жасауға тәуекел етпеді. Астрахандағы орыс гарнизоны адамдармен күшейтіліп, зеңбіректері болды. Иван Грозный кінәз П.С.Серебряный басқарған өзен әскерін Астраханға көмекке жіберді. Алдымен Дәулет Герей әскерімен Қырымға шегінді, ал 26 қыркүйекте Қасым паша түрік әскеріне Донға шегінуді бастауға бұйрық берді. Шегіну кезінде түріктер үлкен шығынға ұшырады.

1570 жылдың көктемінде I Дәулет Герей орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық ұйымдастырды. Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герей ханзадалар басқарған әскер (50-60 мың адам) Рязан мен Кашира жерлерін ойрандады.

1571 жылдың көктемінде Дәулет Герей Осман империясының қолдауымен және Речпосполитамен келісе отырып, Мәскеуге қарсы әйгілі жорығын бастады, бұл жорық Мәскеудің өртенуімен және көптеген оңтүстік Ресей аймақтарының ойрандалуымен аяқталды. Алғашында хан Козел жерлеріне жорық жасаумен шектелмек болып, әскерін Ока өзенінің жоғарғы ағысына апарды. Окадан өтіп, қырымдықтар Болхов пен Козелскке қарай беттеді. Бірақ хан жолда орыс жағынан бір қашқынның Мәскеуге бару туралы ұсынысын қабыл алды. Сатқын Құдаяр Тишенков ханға өз әскерін Ресей дуан басылары шабуыл күтпеген Жиздра өзенінің жоғарғы ағысындағы қорғансыз «өрмелерден» өткізуге уәде береді. Мамыр айының ортасында 40 мыңдық әскер орыс полктарын айналып өтіп, Перемыш маңындағы Жиздра өзенінен өтіп, Мәскеуге қарай жылжыды. Иван Грозный өз өміріне алаңдап, Мәскеудің жанынан «жағадан» Ростовқа қашады. Орыс дуан басылары, кінәздар И.Д.Бельский, И.Ф.Мстиславский және М.И.Воротынский Қырым әскерлерінің басып кіруінен хабардар болып, ханнан озып шығуға тырысып, Коломнадан Мәскеуге аттанады. 23 мамырда орыс полктары Мәскеуге жақындап, астананың төңірегіне орналасып, қорғанысқа дайындалды. Көп ұзамай дуан басылар Қырым татарларының алдыңғы қатарлы жасақтарымен шайқасқа түсіп, оларды шегінуге мәжбүр етті. 24 мамырда хан I Дәулет Герейдің өзі негізгі күштерімен Мәскеудің шетіне жақындап, Коломенское ауылына тоқтады. Хан Мәскеуге 20 мың әскер жіберіп, қала маңындағы елді мекендерді өртеп жіберуді бұйырды. Үш сағаттың ішінде Ресей астанасы толығымен дерлік өртеніп кетті. 25 мамырда Дәулет Герей әскерімен астанадан оңтүстікке Кашира мен Рязан бағытында шегініп, тұтқындарды ұстау жолында өз жасақтарының бір бөлігін таратып жіберді. Мәскеу жорығы нәтижесінде I Дәулет «Тақты Алған» (қырымтат. Taht Alğan) деген лақап атқа ие болды. Жорықтың нәтижесі: ондаған мың орыс қаза тапты, 150 мыңнан астамы құлдыққа алынды. Осыдан кейін Дәулет Герей Иван Грозный патшаға елшілік жіберіп, Қазан мен Астраханды оған беруді талап етеді. Жағдайдың қиын екенін көрген Иван Грозный Астрахан хандығын Дәулет Герейге беруді ұсынады. Алайда хан енді бүкіл Ресей мемлекетін бағындыруға болады деп есептеп, одан бас тартты.

Келесі 1572 жылы Осман империясының қолдауына ие болған I Дәулет Герей Ресей жеріне қарсы жаңа жорық үшін 120 000 әскер: 80 000 қырымдық пен ноғай, 33 000 түрік, 7 000 түрік жаңа шеріктерін жинады. Шілденің аяғында Қырым ордасы Серпуховқа жақындап, орыстың шағын сақшылар тұратын жерлерді талқандап, Ока өзенінен өтті. Серпухов жолында Дәулет Герей Мәскеуге қарай жылжыды. Серпухов, Таруса, Калуга, Кашира және Лопасна қалаларында полктары бар орыс дуан басылары шегінуге жолдарын кесіп, Қырым әскерінің артынан Мәскеуге қарай аттанды. 1572 жылы 30 шілде - 2 тамызда Мәскеуден 50 шақырым жерде орналасқан Пахра өзенінде Молоди шайқасында кінәз Михаил Иванович Воротынский мен Дмитрий Иванович Хворостинин басқарған 25 мың адамдық орыс әскері қырым-осман әскерін жойды. Шайқастарда қырымдықтар мен түріктер қыруар шығынға ұшырап, қырымның атақты қолбасшысы Дивей мырзатұтқынға түсіп, ноғай мырза Тереберді қаза тапты. Қайтыс болғандардың арасында ханның ұлдары Шардан Герей мен Хасболат Герей ханзадалар да бар. 3 тамызға қараған түні орыс әскерлерінің қууна байланысты Қырым ханы асығыс оңтүстікке қарай шегінді. Дәулет Герей қуудан құтылу үшін бірнеше тосқауыл қойды, ал орыстар оларды талқандап, қиратты. 1572 жылы шілдеде Ресей шекарасын кесіп өткен үлкен әскердің 5–10 мыңы Қырымға оралды. Бұл жорық Қырым хандығының Ресей мемлекетіне қарсы жасаған соңғы ірі әскери жорығы болды.

Одан кейінгі жылдары I Дәулет Герей орыс иеліктеріне қарсы шапқыншылықтарды жеке өзі бастап барған жоқ. Мәскеу маңайына тек оның ұлдары, қырым мен ноғай мырзаларын аз ғана күшпен шабуыл жасады.

Дәулет Герей өмірінің соңында оның үлкен ұлдары Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герей арасындағы қарым-қатынас күрт нашарлады.

I Дәулет Герей 1577 жылы 29 маусымда обадан қайтыс болды. Бақшасарайда жерленді. Оның орнына үлкен ұлы II Мехмет Герей қалғай (1577–1584) келді.