II Мехмет Герей

	II Мехмет Герей; қырымтат. II Mehmed Geray
Лауазымы
1577 — 1584
Ізашары	I Дәулет Герей
Ізбасары	II Ислам Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1532
Қайтыс болуы	1584 ; Қырым
Жерленді	Ескі Жұрт
Династия	Герейлер
Әкесі	I Дәулет Герей
Балалары	II Сағадат Герей, Мұрат Герей, Сафа Герей
Монограммасы
	өңдеу

II Мехмет Герей Семин (Семіз) (қырымтат. II Mehmed Geray, Semin Mehmed Geray; 1532—1584) — Герейлер әулетінен шыққан 1577-1584 жж. Қырым ханы. I Дәулет Герейдің ұлы әрі мұрагері.

Өмірбаяны

Мехмет Герей әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің Ресей мемлекеті мен Реч Посполитаға қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысты. 1555 жылы үлкен ағасы қалғай сұлтан Ахмет Герей Судбища түбіндегі шайқаста қайтыс болғаннан кейін Мехмет Герей қалғай шенін, ханның тең билеушісі және бірінші мұрагері дәрежесін алды. Әкесі билік еткен кезде Мехмет Герей қалғай қызметін атқарған (1555-1577).

1555 жылдың жазында Қырым ханы Дәулет Герей 60 мыңдық татар әскерімен Оңтүстік Ресей жеріне жорыққа шықты. Алайда орыс патшасы Иван Грозный жаудың шабуылын тойтаруға дайындалып, үлкен әскермен шекарада тұрды. Дәулет Герей Тулаға жетіп, кері қарай жылжыды, бірақ қайтар жолда Судбища түбінде мырза дуан басы Иван Васильевич Шереметев басқарған 7 мыңдық орыс әскеріне тап болды. Дәулет Герейдің Қырымды жорық кезінде Қырымды күзетуге қалдырған Мехмет Герей ханзада өз жасағымен әкесіне көмектесу үшін жолға шығады.

1558 жылы қыста Қырым татарларының үлкен ордасын басқарған Мехмет Герей қалғай оңтүстік орыс жерлеріне қарсы жорыққа Орқапыдан аттанды, бірақ орыс полктерінің шекараға ілгері жылжуы ханзаданы жоспарланған шапқыншылықтан бас тартуға мәжбүр етті. 1563 жылдың көктемінде Мехмет пен Әділ Герей ханзадалар 10 мыңдық әскердің басында Мәскеудің шекаралық иеліктеріне жаңа шабуыл жасап, Михайлов, Дедилово және Рязан жерлерін ойрандап кетті. 1570 жылы Мехмет пен Әділ Герей үлкен әскердің (50-60 мың адам) басында Рязан мен Кашира жерлеріне шапқыншылық жасады. 1571-1572 жылдары Мехмет Герей қалғай әкесімен бірге Ресей мемлекетіне қарсы екі үлкен жорыққа қатысады.

Қырым ханы Дәулет Герейдің билігінің аяғында оның екі үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герейдің қарым-қатынасы шиеленісе түсті. Олардың арасында үлкен тартыс болды. Әділ Герей ағасынан қорқып, Қаялы өзенінің бойында Болы Сарай қаласын тұрғызып, сонда қоныстанды. Қырым хандарының саясатына наразы ноғай мырзалары оның айналасына топтаса бастады. Оларды Дәулет Герей хан өлер алдында ғана татуластыра алды.

1577 жылы 29 маусымда Қырым ханы I Дәулет Герей Бақшасарайда қайтыс болды. Әкесі I Дәулет Герей қайтыс болғаннан кейін Қырым ханының тағына 45 жастағы Мехмет Герей қалғай отырды. Мехмет Герей бауыры Әділ Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады.

Сол 1577 жылы жаңа хан Семіз Мехмет Герей бастаған қырым татарларының үлкен ордасы поляк-литва шекаралық жерлеріне жорық жасады. Қырымдықтар Волынді талқандап, өртеп жіберді, жорықты тоқтату үшін қырымдықтар поляк патшасынан үлкен төлем алды. Шапқыншылық кезінде қырым татарлары мен ноғайлар патша ақысын есептемегенде 35 мың тұтқын, 40 мың жылқы, 500 мың сиыр, өгіз, қойларды алып кетті.

1578 жылдың жазында Сефевилермен соғысқан Осман сұлтаны III Мұрат өзінің вассалы Қырым ханы Мехмет Герейге Күнгей Кавказға әскери жорық бастауға бұйрық береді. Мехмет Герейдің өзі парсы жорығына қатысудан бас тартып, сұлтанға денсаулығының нашар екенін хабарлайды. Ханның бұйрығымен Әділ Герей қалғай, Шақай Мүбарак Герей және Ғазы Герей басқарған 20 мың адамдық татар әскері Күнгей Кавказға жорыққа аттанады. Мехмет Герей өзінің орнына үлкен ұлы Сағадат Герейді жіберді, бірақ кейін әкесінің бұйрығымен соңғысы Қырымға оралды. 1578 жылы қарашада Қырым ханзадалары Ширванға әскермен келіп, Османлы қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман пашамен бірікті. Қырымдықтар Шамахиді қоршап тұрған Ширван бейлербегі Арас хан Рүмлі бастаған 25 мың адамдық Иран әскерін талқандап, жойып жіберді. Осыдан кейін Осман түріктері мен қырымдықтар оңтүстікке қарай Мұған даласына бет бұрып, рүмлі қызылбаш тайпасының қонысын талқандады. Татарлар көптеген тұтқындарды алып, Ширванға апарды. Көп ұзамай Хамза мырза бастаған ірі ирандық әскер Қарабақтан Ширванға басып кіріп, татарларға қарай ілгері жылжыды. 1578 жылы 28 қарашада Ақсу өзенінің бойындағы Моллахасан жерінде болған шайқаста Иран әскерінің басым күштері Қырым татарларының быт-шытын шығарды. Әділ Герей қалғайдың өзі найзамен жараланып, тұтқынға түседі. Ирандықтар татарлардың қолына түскен барлық олжаны тартып алады. 1579 жылы шілдеде тұтқында болған Қырым қалғайы Әділ Герей Қазуинде өлтіріледі. Осылайша, Қырым татарларының Парсыға қарсы бірінші жорығы апатты жеңіліспен аяқталды.

1579 жылдың жазында сұлтанның бұйрығымен Қырым ханы Мехмет Герей Сефевилік Иранға қарсы екінші жорығын жасады. 100 мыңдық Қырым татар ордасы Ширванға келіп жетті, ханды Дербентте түрік бас қолбасшысы Осман паша қуана қарсы алды. Ханның інісі ханзада Ғазы Герей Бакудың маңында ирандықтарды талқандады. Қырым татарлары қайтадан бүкіл Ширванды басып алды. Татар атты әскер жасақтары Ширванда шашырап, жергілікті тұрғындарды тонап, тұтқынға алды. Мұхаммед Халифа басқарған ирандық әскерлер жеңіліске ұшырап, соңғысы өлтірілді. Мехмет Герей өзінің бауыры зұлымдықпен өлтіргені үшін парсылардан кек алу үшін келгенін мәлімдеді. Қырым ханы Шамахыға орналасты. Күзде қыруар олжа алып, мыңдаған халықты құлдыққа сату үшін алып кеткен Қырым ордасы Ширваннан шығып, Дербенттегі түрік гарнизонын жалғыз қалдырды. Қырым ханы шегінгеннен кейін қызылбаштар Ширванды қайтадан басып алды. Қырым ханы Мехмет Герей кіші інісі Ғазы Герейдің қолбасшылығымен Осман пашаға көмектесу үшін шағын татар жасағын қалдырды. Қырым ханының Күнгей Кавказдан шегінуі сұлтанның ашуын келтіріп, бас уәзірдің наразылығын тудырды.

Парсылар тұтқындап өлтірген Әділ Герей қалғай қайтыс болғаннан кейін Қырым ханы Мехмет Герей өзінің үлкен ұлы Сағадат Герейді қалғай етіп тағайындайды. Алайда ағасы Алып Герей Мехмет Герейдің інілерінің үлкені ретінде қалғай лауазымына талаптана бастады. Алып Герейді інілері мен кейбір ірі татар бейлері қолдады. Қырым ханы Мехмет Герей бауыры Алып Герейге Парсыға қарсы жаңа жорықты басқаруды бұйырды, бірақ соңғысы одан бас тартты. Сонда хан оның бұйрығын орындаудан бас тартқан інісін өлтіруді ұйғарды. Алып пен Селәмет Герей ханзадалар ханмен жанжалдасып, Қырымнан қашады. Олар ханның әрекетін сұлтанға шағымдану үшін Ыстанбұлға барады. Алайда Днепр өзенінен өтіп бара жатқанда ханзадаларды украин казактары тұтқындап, Шеркеске алып кетеді. Тұтқынға түскен ханзадалар поляк патшасына хат жолдап, не оларды түрік иелігіне жіберуін, не болмаса әскер беріп, Қырымдағы билікті басып алуға көмектесуін сұрайды. Мехмет Герей бүлікші бауырларын беруін сұрады. Тіпті, Қырым ханы казактарға ханзадаларды беру үшін 70 мың алтын шақа мен 400 атлас кафтан ұсынды. Поляк елшілігімен бірге Алып пен Селәмет Герей ханзадалар Ыстанбұлға келіп, сұлтан сарайында қолдау тапты. Бұл кезде Әли бей Шырынның басшылығымен ірі татар мырзалары Алып Герей жағына өтті. Қырым ханы бүлікші бауырларына үйлеріне қайтуға рұқсат береді. II Мехмет Герей жаңа қалғай етіп Алып Герейді тағайындауға мәжбүр болды. Қалғай дәрежесінен айырылған Сағадат Герей нұреддин дәрежесін алып, ханның екінші мұрагері болды.

1580 жылы Ғазы Герей мен Сафа Герей ханзадаларының қолбасшылығымен Қырым әскері Ширванға тағы да басып кіріп, Ширванның бейлербегі Салман хан бастаған қызылбаш әскерін талқандады. Османлы қолбасшысы Осман паша Қырым татарларының көмегімен Дербенттен аттанып, Бакуді басып алып, сонда гарнизон қалдырады. Маллахасан деген жердің маңында тағыда қызылбаштардың негізгі жасақтарының қырым татарларымен шайқасы болды, содан кейін ханзадалар Дағыстанға шегінді. Салман хан басқарған үлкен ирандық әскердің жақындауымен Османлы қолбасшысы Осман паша аз әскерімен Дербентке шегінді.

1581 жылдың көктемінде Күнгей Кавказда Қырым әскерінің төртінші жорығы өтті. Ғазы Герей және Сафа Герей ханзадалары татарлармен және түріктермен Ширванға басып кірді, онда Шемаха мен Шабран арасындағы шайқаста Ширван бейлербегі Пейкер хан бастаған Иран әскерінен жеңіліс тапты. Шабуылды жеке басқарған Ғазы Герей тұтқынға түсті.

1582 жылдың жазында Осман сұлтаны III Мұрат Қырым ханынан Сефевидтік Иранға қарсы жорыққа шығуды тағы да талап етті. Мехмет Герей парсылардың жаңа жорығына қарсы шыққан барлық татар бейлері мен мырзаларын кеңеске шақырды.

1583 жылдың аяғында түрік қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман паша Ширваннан Кефеге әскерімен келді. Сұлтан оған бүлікшіл Қырым ханын тұтқындап, Ыстанбұлға әкелуді бұйырады. Қырым ханы түрік пашасын Ескі Қырымға келіссөз жүргізуге шақырды, бірақ соңғысы ол жаққа келуден бас тартты.

Келесі 1584 жылы Қырым ханы Мехмет Герей 40 мың әскер жинап, Кефеге жорыққа шығып, қаланы қоршауға алды. Ағасымен жауласып, хан тағына үміткер Алып Герей қалғай Осман пашаның жағына өтіп, Кефеге жетеді. Осман паша Қырым бейлеріне Алып Герейдің жаңа хан болатынын, ал бүлікші Мехмет Герейдің тақтан тайдырылатынын айтты. Бұған жауап ретінде Мехмет Герей: «Мен падишаһпын, хұтба мен тиындардың иесімін - мені кім орнынан алып, тағайындай алады?» Қырым бейлері, Алып Герейдің күткеніне қарамастан, өздерінің заңды ханына адал болды. Алайда Мехмет Герей қолдау сұрап жүгінген кефенің мүфтиі өз шешімін Қырым ханының пайдасына шешпеді.

Ескі Жұрттағы II Мехмет Герейдің дүрбесі, XX ғасырдың басындағы сурет

1584 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны III Мұрат II Мехмет Герейді тақтан түсіріп, жаңа Қырым ханы етіп ұзақ уақыт түрік иелігінде тұрған өзінің інісі II Ислам Герейді тағайындады. Сол жылдың мамыр айында Ислам Герей түрік жаңа шеріктерінің жасақтарымен бірге Кефеге аттанды. Қырым ханы II Мехмет қарсылық ұйымдастыруға тырысты, бірақ әскер жаңа билеушінің жағына өтті. Әли бей Шырын бастаған Қырым бейлері сұлтанның жарлығына қарсы шығуға батылы бармай, жаңа хан Ислам Герейдің жағына өтті. Мансұр руынан шыққан ноғай мырзалары ғана Мехметке адал болып қалды. Ірі Қырым бейлері өз жасақтарымен Ислам Герейдің жағына өтіп, түрік әскерімен бірігіп кетті.

Биліктен тайдырылған Қырым ханы II Мехмет Герей ақсүйектер мен әскерлердің қолдауынан айырылып, билік үшін күресті жалғастыруға жаңа күштерді сонда жинау мақсатында Қырымнан Ноғай Ордасына қашуға шешім қабылдады. Мехмет Герей ұлдары Сағадат, Мұрат және Сафамен бірге Мансұр бейлерінің шығарып салуымен Кефеден қашады. Ханды оның інілері Алып, Селәмет және Мүбарек Герей ханзадалары татар жасақтарымен қуалайды. Орқапы маңында Мехмет Герейді інісі қалғай Алып Герей қуып жетіп өлтіреді. Марқұм Қырым ханының денесі Қырымға әкелініп, Ескі Жұрттағы дүрбеге жерледі.

II Мехмет Герей өзінің толық дене бітімімен ерекшеленді, сол үшін ол «Семіз» (қырымтат. Semin) деген лақап атқа ие болды. II Мехмет тұсында Қырымда нұреддин лауазымы енгізілді.

Бақшасарайдағы отбасылық дүрбеде жерленген.

Дереккөздер

Олекса Гайворонский Созвездие Гераев. — Симферополь, 2003.
Олекса Гайворонский. Повелители двух материков. — Т. 1. — Киев—Бахчисарай, 2007. — С. 277—288. — ISBN 978-966-96917-1-2.
Халим-Гирей-султан. Розовый куст ханов или История Крыма. — Симферополь: «Стилос», 2008. — С. 47—49. — ISBN 978-966-8518-91-1.
Всемирная история. Развитие государств Восточной Европы. — Т. 11. — Минск: «Современный литератор», 1998. — С. 388—390. — ISBN 985-456-152-6.