III Мұрат

III Мұрат (осман. مراد ثالث‎ — Murâd-ı sâlis; ақындық лақап аты — Мұради (түр. Muradi); 4 шілде 1546 — 16 қаңтар 1595) — Османлы мемлекетінің 12-ші сұлтаны, Ислам халифатының 77-ші халифі, ақын, қолбасшы.

III Мұрат осман. مراد ثالث‎ — Murâd-ı sâlis Мүміндер әмірі Екі киелі қаланың қызметкері
Лауазымы
Ту Османлы мемлекетінің 12-ші сұлтаны Ислам халифатының 77-ші халифі
22 желтоқсан 1574 — 16 қаңтар 1595
(Лақап аты Бұзық III Мұрат)
Ізашары	II Сәлім
Ізбасары	III Мехмет
Мұрагері	Мехмет шаһзада
Ту Маниса санжақбейі
1566 — 22 желтоқсан 1574
Монарх	II Сәлім
Ізашары	Сәлім шаһзада
Ізбасары	Мехмет шаһзада
Ту Алашаһар санжақбейі
1558 — 1566
Монарх	I Сүлеймен
Өмірбаяны
Мамандығы	Ақын, қолбасшы
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	4 шілде 1546 (1546-07-04) Маниса, Османлы мемлекеті
Қайтыс болуы	15 ақпан 1595 (1595-02-15) (48 жас) Константиние, Османлы мемлекеті
Жерленді	III Мұрат мазары, Ыстамбұл
Династия	Османлы әулеті
Әкесі	II Сәлім
Анасы	Нұрбану сұлтан
Жұбайы	Сафие сұлтан
Балалары	Ұлдары: III Мехмет Осман шаһзада Мұстафа шаһзада Баязит шаһзада Әбдулла шаһзада Сәлім шаһзада Жиһангир шаһзада Әбдірахман шаһзада Сүлеймен шаһзада Жақия шаһзада Хасан шаһзада Ахмет шаһзада Жақып шаһзада Әлемшаһ шаһзада Жүсіп шаһзада Құсайын шаһзада Қорқыт шаһзада Әли шаһзада Ысқақ шаһзада Омар шаһзада Алаеддин шаһзада Дәуіт шаһзада Қыздары: Айша сұлтан Фатима сұлтан Қадиша сұлтан Михримах сұлтан Фахрие сұлтан Михрибан сұлтан Әмрие сұлтан Рүкия сұлтан
Қолтаңбасы
III Мұрат Ортаққорда

III Мұрат өзінің Парсы жорығы арқасында және т.б. соғыстар арқасында, жер ауданын 15 192 000 км²-тан 19 902 000 км²-қа дейін ұлғайтты. Бұл Османлы мемлекетінің аумақтық кеңеюінің шегі еді. Мемлекеттік істерде III Мұрат Соколлы Мехмет пашаның білімі мен тәжірибесіне сүйеніп отырды. Бірақ бұған қарамастан сұлтан көп уақытын диуанда емес, гаремде өткізді. Бұған дәлел — сұлтанның әртүрлі күңдерден туған 20 ұлы мен 27 қызы.

Өмірбаяны

III Мұрат 1546 жылы Маниса санжақбейі Сәлім шаһзада (келешектегі II Сәлім) мен оның сүйіктісі Нұрбану сұлтан шаңырағында дүниеге келді. Мұраттың құлағына азан шақыру рәсіміне атасы I Сүлеймен, әжесі Хасеки Хүррем сұлтан және т.б. Османлы әулетінің мүшелері қатысты. Сәлімнің тұңғыш перзенті Нұрбанудан туғандықтан, соңғысына "сұлтан" атағы беріліп, Сәлімнің басты күңіне айналды. Атасы Сүлейменмен Мұратта әкесінен гөрі жақсы қарым-қатынас болды: атасы немересін Эдирнеге аңшылыққа және жорықтарға алып отыратын. Атасының тұсында 1558 жылдан бастап Ақшаһар санжағын биледі. Кейін 1566 жылы атасы өлгендіктен, әкесі Сәлім таққа отырды, ал Мұрат Маниса санжақбейі болды.

Манисада Мұраттың жеке гаремі болатын. Сол гаремге 1560 жылдары София Баффо атты сұлу қыз түседі (ол Мұраттың анасы Нұрбану сұлтандай венециялық Баффо әулетінің мүшесі). Гарем ережесі бойынша қызды атын Сафие деген атқа өзгертті. Сафие Мұратта бірден ұнап қалды және ұзақ уақыт бойы шаһзада тек соны ғана қалады. Тарихшылар осы ынтықтықты Мұраттың азбандығы кесірінен деп санайды, себебі шаһзада азбандықтан жазылған соң өзінің артынан көп ұрпақ қалдырды (20 ұл мен 27 қыз), яғни ол аурудан жазылған соң Сафиеден басқа көптеген күңдермен бірге болды. Мұрат атасы мен әкесіне қарағанда Сафиемен ешқашан неке қиған жоқ (атасы Сүлеймен Хүрреммен, ал әкесі Сәлім Нұрбанумен неке қиды). Алайда османлы тарихшы Мұстафа Әли Сафиені Мұраттың әйелі деп жазған-ды. Венециялық елші Морозини 1585 жылы былай жазды:

Сафие ресми түрде сұлтанның әйелі болмаса да, бәрі оны солай атайды

Уақыт өте келе Сафие қызғаншақты жеңіп, Мұратқа тіпті жаңа күңдерді әперіп отырған, сондықтан Сафие Мұраттың ризашылығына бөленді. Манисада Сафие Мұратқа 2 ұл мен 2 қыз туып берді (келешектегі III Мехмет, Махмұт шаһзада, Айша сұлтан мен Фатима сұлтан).

Билігінің алғашқы жылдары

1574 жылдың 22 желтоқсанында II Сәлім қайтыс болды. Мұраттың Манисадан Константинопольге жеткенше дейін бұл жаңалық құпия болды. Қайтыс болған сұлтанның әйелі Хасеки Нұрбану сұлтан мен османлы садрағзамы Соколлы Мехмет паша сұлтанның мәйітін мұзды жәшікке салды, себебі Мұрат тек 12 күннен кейін ғана Топқапы сарайына жетті. Келе салысымен Мұрат тақ залына келіп, жаңа сұлтан болып жарияланды, ал Соколлы Мехмет паша садрағзам лауазымда қалды. Сол түні, төңкерістерден сақтану үшін III Мұрат өзінің 5 інісін тұңшықтыруға бұйрық берді, ал Нұрбану сұлтаннан тумаған II Сәлімнің қыздары Ескі сарайға көшірді.

Гаремі

III Мұраттың анасы Уәлиде Нұрбану сұлтанның гаремдегі беделі артты, алайда алғашқы 4 жыл II Сәлімнің әпкесі Михримах сұлтан гаремнің басшысы болды. Михримах сұлтан гаремді анасы Хасеки Хүррем сұлтан ажалынан кейін және өз ажалына дейін 1558-1578 жылдары 20 жыл биледі. Ақырында, Михримах сұлтан қайтыс болған соң, 1578 жылы Уәлиде Нұрбану сұлтан гаремнің жаңа басшысы болды. Нұрбану сұлтанның гаремдегі тұтас билігі оның ажалына дейін, 1583 жылға дейін, жалғасты. Сонымен қатар Нұрбану сұлтан мемлекеттік істерге де ықпалы зор болды, себебі III Мұрат мемлекеттік мәселелерге қатысты шешімдер қабылдаған кезінде анасының кеңесін тыңдайтын. Паоло Контарини дожға жазған хатында былай дейді:

Сұлтан Мұраттың анасы Нұрбану сұлтан Османлы сарайында Мұрат көп сүйенетін кеңестерді беретін адам болған. Мұрат өз саясатын, негізінде, анасы кеңестерінің негізінде құрайтын, себебі оның ойынша, ол (Нұрбану) секілді ешкім сондай данагөй әрі адал кеңес бере алмайды, осы жерден оған (Нұрбануға) және оның ерекше қасиеттері мен адамгершілігіне деген қадірлеушілік пен құрмет

III Мұраттың тұсында "қатындар сұлтанаты" өз жалғасын тапты, себебі сұлтанға анасынан басқа сүйікті күңі де зор ықпал етті. Сұлтан өз күңін өте қатты сүйді, бірақ Сафиенің ықпалын төмендету үшін Нұрбану сұлтан Мұратқа басқа да күңдер жіберіп отырды. Бұл Уәлиде сұлтанның қолынан келсе де, ақырында сұлтан үшін Сафие ең сүйікті күң болып қала берді. 1583 жылы Нұрбану сұлтан қайтыс болған соң, Сафие өз беделін сезіне бастады. Анасы жанындай жақсы көрген III Мұрат анасының жаназасын зор сән-салтанатпен өткізді және Мимар Синанға анасының құрметіне мешіт салуға әмір берді. Мешіт Әтік Уәлиде мешіті деген атау алды. Бұл мешіт өз ғаламаттығымен Сүлеймение мешітін озуға жақын еді. Ажал құшқанға дейін Нұрбану сұлтан баласы Мехметке кеңестер беріп кетті, бұл жайлы Джанфранческо Моросини былай деді:

Кеңестер нағыз билікке қатысты еді және кеңестердің ақылдылығы мен абайлаушылығы сондай — олар шебер, ақылды әрі тәжірибелі мемлекеттік қайраткердің сөзінен шығады деп ойлауға болады. Анасы Мұратқа әділеттілікті болжатпай орындауға, бірақ сонымен бірге құлдарға әділетті болуға, алтынға деген құмарлықты жоюға, және, ең бастысы, өзінің баласы Мехметке бас-көз болуға кеңес берді.

Нұрбану сұлтанның қайтыс болғанын Моросини Венециядағы депешесіне хабарлайды:

Барлығы бұл әйелдің өзінде ақкөңілділікті, ерлікті және даналықты үйлестіргенін бірауыздан мойындайды.

Сұлтан Мұрат өз анасын мәпелеп, құрметтейтін.

Парсы жорығы

1578 жылы III Мұрат парсыларға қарсы жорыққа аттанды. Аңыз бойынша, сұлтан өз шонжарларынан атасы I Сүлейменнің қандай соғысы ең қиын болғанын сұрады. Бұл соғыс парсы соғысы болғанын естіп, III Мұрат өз атасынан асуға мақсат қойды. 1579 жылы османлылар Грузия мен Әзірбайжан жерлері жаулап алынса, 1580 жылы Каспий теңізінің батыс және оңтүстік жағалауларын басып алынды. 1585 жылы парсылардың негізгі күштеріне соққы беріліп, қазіргі Иранның оңтүстік-батысы жауланды. 1590 жылы жасалған Константиние бітім шарты бойынша, османлыларға Күнгей Кавказ, Күрдістан, Лүрістан және Хүзестан өтті.

Соңғы жылдары

1583 жылы сұлтан өз қырымдық вассалының бүлігін басты. Қырымдық татарлар әлсіреп жатқан османлы әскерінің ішіндегі үлкен күшке айналды. Мұрат Венеция республикасымен, Речь Посполитамен және Аустриямен бейбіт келісімшартқа отырып, еуропалық елдермен бейбітшілік қарым-қатынас орнатты.

1594 жылдың күзінде сұлтан өзін нашар сезіне бастады. Бәрі бүйрек-тас ауруының кесірінен болды. 1595 жылдың 16 қаңтарында Мұрат 50 жасында дүниеден озды. Таққа өзінің 19 інісін өлім жазасына кескен III Мехмет отырды.

Сәулет өнері

III Мұрат суреті

III Мұрат әкесін сый-құрметпен Әулие София мешітінің жанына жерледі және сол жерде Мимар Синанға зәулім кесене салғыздырды. Алғашқы жылдары III Мұрат Мимар Синанға Топқапы сарайында бірнеше ғимараттар салуға бұйырды, соның ішінде сарайлық ас үйі, гаремдік хаммам, Тақ Залы және Сұлтан Мұраттың қонақжайы.

Кейпі

1585 жылы III Мұрат 39 жаста болғанда Моросини былай жазады:

Кіші бойлы Сұлтан Мұрат ғажайып денесімен ерекшеленеді. Оның үлкен боз көзі, имек тұмсығы, сап-сау түсті терісі және ақшыл қаба сақалы бар. Жылқының үстінде отырғанда ол жақсы көрінеді, түріне қарағанда мінезі нашар емес. Ол сарайда уақыт өткізуді жақсы көреді, ал егер мемлекеттік кеңес жинаса, онда алдымен жаңа шеріктер ағасын, қазыәскерлерді, кейін пашаларды қабылдайды. Ал егер ол ашық ауада қалса, онда садақтан атудан жаттығады. Саз аспаптарының ішінен ең шулыларын ұнатады және отшашуды жақсы көреді. Садрағзам Қожа Синан паша Сұлтан Мұрат арнап "Інжу дүңгіршек" атты павильон салып берді. Ол Мәрмәр теңізінің жағалауындағы теңіз дуандарынан биік орналасқан. Сұлтан Мұрат сонда келіп, теңіз кемелерінің қозғалысын бақылауды жақсы көретін, сұлтаннның жаңынан өткен кемелер оған зеңбіректен отшашып отыратын, оған бұл өте ұнайтын.

III Мұрат тұсындағы оқиғалар

• Венециямен келісім жаңартылды.
• 1578 жылы Қасрүлкәбир теңіз шайқасында португалиялықтарды фас-османлы одағы жеңді.
• Испанияға қарсы Англияға жәрдем жасалды.
• 1577 жылы Топхананың артында Такиүддиннің басшылығымен Такиүддин расытханасы құрылды.
• Сұлтан Польша патшасына қарсы шайқасты жеңді және 1577 жылы Польша османлылардың вассалы болды.
• Османлыларға вассал болған Қырым хандығы 1578 жылы Орыс патшалығына соғыс ашты.
• 1578 жылы Сефевидтерге қарсы соғыс ашылды. Шылдыр шайқасында османлылар жеңді.
• 1582 жылы Тифлис қорғанысы басталды. Тифлис пен Ширван жауланды.
• 27 күнге созылған қоршау нәтижесінде Карс қамалы алынды.
• 1582 жылы Османлы тарихындағы ең үлкен ойын-сауықтарының бірі, 40 күн, 40 түн бойы өткен шаһзадалардың сүндет тойы тойланды.
• 1583 жылы османлылар Шырақтар шайқасын жеңді.
• 1585 жылы Тебриз төртінші рет жауланды. Кенже қаласы алынды.
• 1590 жылы Фархат паша келісім шартына қол қойылды. Каспий теңізі османлылардың үстемдігіне алынды.
• 1593 жылы Қасиетті Рим империясына соғыс ашылды.
• 1594 жылы Яныккале жауланды.
• Алтын мен күмістің ара салмағы төмендетілгеннен кейін ел тарихындағы ең үлкен девальвация өткізілді.

Садрағзамдары

№	Есімі	Қызмет атқарған мерзімі	Уақыты
45	Соколлы Мехмет паша	22 желтоқсан 1574 — 12 қазан 1579	5 жыл
46	Шәмші Ахмет паша	12 қазан 1579 — 28 сәуір 1580	7 ай
47	Лала Мұстафа паша	28 сәуір 1580 — 7 тамыз 1580	5 ай
48	Қожа Синан паша	7 тамыз 1580 — 6 желтоқсан 1582	2 жыл
49	Кәнижелі Сияуш паша	24 желтоқсан 1582 — 25 шілде 1584	2 жыл
50	Өзтемірұлы Осман паша	28 шілде 1584 — 29 қазан 1585	1 жыл
51	Хадым Мәсіх Мехмет паша	1 қараша 1585 — 14 сәуір 1586	5 ай
52	Кәнижелі Сияуш паша	14 сәуір 1586 — 2 сәуір 1589	3 жыл
53	Қожа Синан паша	14 сәуір 1589 — 1 тамыз 1591	2 жыл
54	Сардар Фархат паша	1 тамыз 1591 — 4 сәуір 1592	8 ай
55	Кәнижелі Сияуш паша	4 сәуір 1592 — 28 қаңтар 1593	9 ай
56	Қожа Синан паша	28 қаңтар 1593 — 15 ақпан 1594	1 жыл
57	Сардар Фархат паша	15 ақпан 1594 — 16 қаңтар 1595	1 жыл

Өнерде

• «Сүлеймен сұлтан» телехикаясы (2011-2014 жж., III Мұрат рөлінде — Серіхан Онат)