I Мұстафа

I Мұстафа (осман. مصطفى اول‎ — Mustafa-i evvel; 1591 — 20 қаңтар 1639) — Османлы мемлекетінің 15-ші сұлтаны, Ислам халифатының 80-ші халифі.

I Мұстафа осман. مصطفى اول‎ — Mustafa-i evvel Мүміндер әмірі Екі киелі қаланың қызметкері
Лауазымы
Ту Османлы мемлекетінің 15-ші сұлтаны Ислам халифатының 80-ші халифі
20 мамыр 1622 — 10 қыркүйек 1623
(Лақап аты Телі I Мұстафа)
Регент	Халиме сұлтан
Ізашары	II Осман
Ізбасары	IV Мұрат
22 қараша 1617 — 26 ақпан 1618
(Лақап аты Телі I Мұстафа)
Регент	Халиме сұлтан
Ізашары	I Ахмет
Ізбасары	II Осман
Өмірбаяны
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	1591 Маниса, Османлы мемлекеті
Қайтыс болуы	20 қаңтар 1639 (48 жас) Константинополь, Османлы мемлекеті
Жерленді	I Мұстафа мазары, Ыстамбұл
Династия	Османлы әулеті
Әкесі	III Мехмет
Анасы	Халиме сұлтан
Қолтаңбасы
I Мұстафа Ортаққорда

Өмірбаяны

I Мұстафа 1591 жылы Манисада дүниеге келді.

1595 жылы әкесі III Мехмет, ал 1603 жылы ағасы I Ахмет таққа отырды. II Мехмет енгізген Фатих заңы бойынша елде сұлтанаралыққа жол бермеу үшін таққа отырған сұлтан өз аға-інілерін өлім жазасына кесу керек. Алайда I Ахмет осы заңға бағынбаған алғашқы сұлтан болды. Сұлтанның осындай шешім қабылдауына тарихшылар әртүрлі себептер келтіреді:

• 1. I Мұстафаның есі ауысқаны. Оның есі ауысқанымен, бұл оған сұлтан болуға еш кедергі жасамады. Себебі, Ахмет өз билеген жылдарының басында шешек ауруымен сырқаттанып, кейбір уәзірлер сұлтанның өліміне сенімді болып, Мұстафаны, есі ауысқанына қарамастан, таққа отырғызу үшін Топқапы сарайына шақырды.
• 2. I Ахметтің баласыз болуы. Шынымен де, Ахмет таққа отырғанда баласыз болған, алайда ол бұл жетіспеушілікті тез арада жойды: 1604 жылдың 3 қарашасында сұлтанның бірінші баласы Осман (келешектегі II Осман) дүниеге келді. Егер де Ахмет тек өзінің баласыз екенін ескеріп, інісі Мұстафаны өлтірмесе, онда ол Осман туған кезінде Мұстафаны өлтіру керек еді. Сонда да Ахмет өз інісін өлім жазасына кеспеді.

I Ахмет өз інісін өлтермесе де, оған бостандық бермей, Топқапы сарайындағы кафесте өліміне дейін қамап отырды. 1617 жылдың 22 қарашасында I Ахмет бөрітпе сүзек ауруынан қайтыс болды. I Ахметте ересек бала болмаған соң, тақ I Мұстафаға бұйырды.

Бірінші сұлтанаты

Телі Мұстафа

Сарайда қоғамдық қатынастар I Мұстафаның психикалық күйін жақсартады деген үміт болды. Алайда сарайдағылардың ынтасы еш нәтижеге әкелген жоқ — сұлтан бұрынғыдай есі ауысқан болып қалды. Сұлтан өте оғаш болған: дуан кеңесінің отырысында уәзірлердің сәлделерін бастарынан жұлып, сақалдарынан тартып отыратын. Сонымен қатар оғаш сұлтан құстар мен балықтарға жем орнына тиындар лақтыруды ұнатқан. Бұл оқиғалар жайлы османлы тарихшысы Ибраһим Пешеуи былай айтады:

Бұл жағдайды барлық мемлекеттік қайраткерлер мен халық көрді, және олар оның психикалық науқас екенін түсінді.

Бірінші билеген жылдарында (1617-1618) I Мұстафа анасы Халиме сұлтан мен садрағзам Дамат Халил пашаның қолжаулығы ғана болатын. Есі ауысқан сұлтанға қанағаттанбаған әскер 1618 жылы оны тақтан тайдырып, зынданға қамады. Ал келесі сұлтандық II Османға өтті. Алайда төрт жылдан соң, жаңа шеріктер ұйымдастырған төңкеріс кезінде II Осман өлтіріліп, тақ I Мұстафаға қайтадан бұйырды.

Екінші сұлтанаты

Екінші билеген жылдарында да (1622-1623) I Мұстафа анасы Халиме сұлтан мен жаңа садрағзам Қара Дәуіт пашаның қолжаулығы болды. Сұлтанның психикалық науқастығы тіптен жоғарылады. I Мұстафа II Османның тірі екенін ойлап, оның бөлмесіне есік қағып, өзін тақ салмағынан арылту үшін одан өзіне тақты қайтыруын сұрады.

Сол кездерде жаңа шеріктер мен сыпайларда жанжал туды, ал Анадолыда Эрзурум бейлербейі Абаза Мехмет пашаның төңкерісі басталды. Абаза Мехмет паша II Османның өлімі үшін кек қайтарғысы келді. Төңкерісті тоқтату үшін Халиме сұлтан Қара Дәуіт пашаны өлім жазасына кесті. Алайда төңкерісшілер наразылықты тоқтатпай, 1623 жылдың мамырында Абаза Мехмет паша 40-мыңдық әскерімен Анкараны қоршауға алды. Билікте төрт садрағзам бір-бірін ауыстырып отырды. Ақырында, садрағзамдық Кеманкеш Қара Әли пашаға өтті. Ол Халиме сұлтанды баласын тақтан босатуға көндірді. Халиме сұлтан баласы I Мұстафаның өмірін сақтау шартымен пашаға келісім берді. I Ахмет пен Көсем сұлтанның 11 жасар баласы IV Мұрат келесі сұлтан болды. I Мұстафа қайтадан кафеске қамалып, өліміне дейін сонда отырып шықты. 1639 жылдың 20 қаңтарында I Мұстафа өз ажалымен қайтыс болды. Бұрынғы сұлтан мәйіті он жеті сағат жайбарақат жатты, тек содан кейін ғана оны еш сый-құрметсіз Әулие Софья мешітінің қасындағы Мұстафаға арнайы салынған мазарда жерде жерледі.

Садрағзамдары

№	Есімі	Қызмет атқарған мерзімі	Уақыты
74	Дамат Халил паша	22 қараша 1617 — 26 ақпан 1618	3 ай
80	Қара Дәуіт паша	20 мамыр 1622 — 13 маусым 1622	1 ай
81	Мере Құсайын паша	13 маусым 1622 — 8 тамыз 1622	1 ай
82	Лефкелі Мұстафа паша	8 тамыз 1622 — 21 қыркүйек 1622	1 ай
83	Гүржі Хадым Мехмет паша	21 қыркүйек 1622 — 5 ақпан 1623	5 ай
84	Мере Құсайын паша	5 ақпан 1623 — 30 тамыз 1623	6 ай
85	Кеманкеш Қара Әли паша	30 тамыз 1623 — 10 қыркүйек 1623	1 ай

Өнерде

• «Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі» телехикаясы (2015-қ.у., I Мұстафа рөлінде — Боран Құзым)