I Сүлеймен

I Сүлеймен (осман. سليمان اول‎ — Süleymân-ı evvel; ақындық лақап аты — Мүхибби (түр. Muhibbî); 6 қараша 1494 — 7 қыркүйек 1566) — Османлы мемлекетінің 10-шы сұлтаны, Ислам халифатының 75-ші халифі, ақын, зергер, қолбасшы. Османлы мемлекетінің ең ұлы сұлтаны. Оның тұсында ел өзінің шарықтау шегіне жетті. Жер ауданы екі есеге ұлғайды (6 557 000 км²-ден 14 893 000 км²-ге дейін), мемлекеттік басқарма, ғылым, өнер (әсіресе, сәулет өнері) жоғары деңгейге шықты, көптеген мешіттер (мысалы, Сүлеймение мешіті), медреселер, хаммамдар (мысалы, Хүррем сұлтан хаммамы) салынды, уақыптар ашылды (мысалы, Рүстем паша қоры), Османлы мемлекеті Батыс пен Шығысты байланыстыратын ірі транзиттік державаға айналды, Паргалы Ибраһим паша, Матрақшы Насух әпенді, Қызыр Қайыреддин паша, Тұрғыт рейс, Пір рейс, Мимар Синан, Тастыжалы Жақия, Дамат Рүстем паша, Соколлы Мехмет паша есімді атақты мемлекеттік қайраткерлер, өнер адамдары, ғалымдар I Сүлейменнің тұсында өмір сүрді.

I Сүлеймен осман. سليمان اول‎ — Süleymân-ı evvel Мүміндер әмірі Екі киелі қаланың қызметкері
Лауазымы
Ту Османлы мемлекетінің 10-шы сұлтаны Ислам халифатының 75-ші халифі
30 қыркүйек 1520 — 6 қыркүйек 1566
(Лақап аты Заңшы I Сүлеймен)
Ізашары	I Сәлім
Ізбасары	II Сәлім
Мұрагері	Мұстафа шаһзада (1520-1541; 1543-1553) Мехмет шаһзада (1541-1543) Сәлім шаһзада (1553-1566)
Ту Маниса санжақбейі
1512 — 30 қыркүйек 1520
Монарх	I Сәлім
Ізашары	Қорқыт шаһзада
Ізбасары	Мұстафа шаһзада
Ту Кефе санжақбейі
1505 — 1512
Монарх	II Баязит
Өмірбаяны
Мамандығы	Ақын, зергер, қолбасшы
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	6 қараша 1494 (1494-11-06) Трабзон, Османлы мемлекеті
Қайтыс болуы	7 қыркүйек 1566 (1566-09-07) (71 жас) Сигетвар, Мажарстан патшалығы
Жерленді	I Сүлеймен мазары, Ыстамбұл
Династия	Османлы әулеті
Әкесі	I Сәлім
Анасы	Айша Хафса сұлтан
Жұбайы	Фүлане сұлтан Гүлфем сұлтан Махидәурен сұлтан Хүррем сұлтан
Балалары	Ұлдары: Махмұт шаһзада Мұрат шаһзада Мұстафа шаһзада Мехмет шаһзада Әбдулла шаһзада Ахмет шаһзада II Сәлім Баязит шаһзада Жиһангир шаһзада Қыздары: Михримах сұлтан Разие сұлтан
Қолтаңбасы
I Сүлеймен Ортаққорда

Өмірбаяны

I Сүлеймен 1494 жылы Трабзонда дүниеге келді. Атасы II Баязиттің тұсында Кефенің санжақбейі болды. Кейін 1512 жылы әкесі I Сәлім таққа отырғанда, Маниса санжақбейі лауазымына ауысты. Осы лауазымда әкесі қайтыс болуына дейін, яғни 1520 жылға дейін болды. Әкесі қайтыс болған соң шаһзадаға османлы садрағзамы Пір Мехмет пашадан хат келді, осы хатта садрағзам жаңа сұлтанды таққа отыру үшін елордаға шақырды.

Осылайша 26 жастағы I Сүлеймен османлы сұлтанына айналды. Уолси кардинал Венеция елшісіне былай деді:

Бұл сұлтан Сүлейменге жиырма алты жыл, ақыл-есінен айырылмаған; әкесі секілді әрекет жасауынан қауіптенген жөн.

Билік құрғаннан кейінгі ең алғашқы қадамдарының бірі — әкесі шынжырға байлаған мысырлық текті тұтқындарды босату. Басында еуропалық билеушілер жаңа сұлтанды мейірімді және бейбітшіл деп ойлады, сондықтан оның билік құруына қуанышты болды. Алайда олар Сүлейменнің әкесі Жауыз Сәлімге ұқсайтын жерлері бар екенін ескермеді: ол да әкесі секілді жаулауларды жақсы көрген екен.

Басында сұлтан венециялықтармен достық қарым-қатынаста болды. Венеция османлылардың Мажарстан мен Родосқа жасайтын жорықтарға дайындалуына еш үрейсіз бақылады.

Балқан соғыстары

I Сүлеймен тұсындағы Османлы мемлекеті

I Сүлеймен Мажарстан мен Чехия патшасы II Лайошқа алым-салық мәселесімен елші жібереді. Патша жас болды, және өзінің шонжарларына қарсылық білдіре алмады. Ал оның шонжарлары османлы елшісін зынданға лақтырды (кейбір деректер бойынша өлтірді). Шонжарлардың осындай қылықтарын I Сүлеймен соғыс үшін сылтау ретінде пайдаланды.

1521 жылы османлылар Дунай жағалауында орналасқан Шабац бекінісін алып, Белградты қоршады. Мажарлар басқа еуропалық мемлекеттерден көмек күтті, алайда барлық жерде мажар елшілерін суық қарсы алып отырды. Белград соңына дейін қорғанды, алайда қала горнизонынан 400-дей адам қалғанда, қала османлыларға тізе бүгуге мәжбүр болды.

1525 жылы Қызыр паша Алжирді толық бағындырып, сол жерді Османлы Сұлтандығының ең маңызды иеліктерінің біріне айналдырды. Ал 1533 жылы Қызыр паша Османлы флотының капутан пашасы болып тағайындалды. Оның арқасында османлылар күллі Жерорта теңізінің әмірлеріне айналды. Османлы флоты Гибралтарға жетті.

1526 жылы I Сүлеймен 100-мыңдық әскерімен Мажарстанға жорық жасады. 29 тамызда Мохач шайқасында османлылар мажарларды жермен жексен етті.

1527-1528 жылдары I Сүлеймен Славония, Босния және Герцеговинаны жаулап алды.

1528 жылы Трансильвания билеушісі Янош Запольяи өзін I Сүлейменнің вассалы деп мойындады. 1529 жылдың тамызында өз вассалының құқығын қорғау сылтауымен Мажарстан елордасы Буданы жаулап, аустриялықтарды сол қаладан қуды. Ал сол жылдың қыркүйегінде османлылар Аустрия елордасы Венаны қоршап, Баварияға басып кірді.

1532 жылы 80-мыңдық османлылар тек 800 қорғаушылары бар Көсег қаласын қоршады, алайда ерлікпен ерекшеленген Көсег гарнизоны османлылардың 19 шабуылын қайтарып, қаланы аман қалдырды. Бұл сәтсіздік I Сүлейменнің Мажарстан мен Аустрияға қатысты жоспарларын бұзды. Аустриялықтар османлылармен бітім шартқа отыруға мәжбүр болды. Бітім шартқа сәйкес аустриялықтар I Сүлейменге алым-салық төлеп, оның Мажарстанның шығысы мен орталығындағы жаулауларын мойындады.

1538 жылы I Сүлеймен Молдов княздігіне кіріп, Днестр мен Прут өзендерінің сағаларын өзіне қаратты.

1540-1547 жылдары I Сүлеймен Аустриямен соғысты жаңартты. 1541 жылы османлылар Буданы, 1543 жылы Эстергомды, ал 1544 жылы Вишеградты, Ноградты және Хотванды басып алды. 1547 жылдың 19 маусымында жасалған бітім шарт бойынша Аустрия Сүлейменге алым-салық төлеуін жалғастырды, Мажарстанның орталық аймақтарында жаңа пашалық құрылды, ал Трансильвания Османлы Сұлтандығының вассалы болды.

Парсы жорығы

I Сүлеймен Нахичевань жорығында

1533 жылы I Сүлеймен парсылармен өте ұзақ соғыс бастады. Сол кезде Парсы елін әлсіз шаһ — I Тахмасп биледі. Сефевид әскерінің Мұхаммед Шайбани ханға қарсы жорық жасауын пайдаланып, I Сүлеймен Әзірбайжанға басып кірді. Ол жерде Сүлеймен жағына Текелі тайпасының басшысы Ғұлама әмір тұрды.

1534 жылдың қыркүйегінде османлылар Сефевид Мемлекетінің елордасы Тебризге кірді. Содан кейін I Сүлеймен османлы садрағзамы Паргалы Ибраһим паша әскерімен қосылып, бірге Бағдатқа аттанды. Сол жылдың қарашасында османлылар Бағдатқа басып кірді. Содан кейін османлыларға Басра, Хузистан, Лурестан, Бахрейн және т.б. елдер мен қалалар бағынды.

1535 жылы I Тахмасп Тебризді қайтарды, алайда сол жылы I Сүлеймен қаланы тағы да жаулап алды. Содан кейін сұлтан Диярбақыр арқылы Халапқа келіп, сол жерден 1536 жылы Константиниеге қайтып келді.

1548 жылы османлылар Тебризді төртінші рет жаулап алды. I Тахмасп өз елордасының қорғана алмайтынын көріп, елорданы Казвинге көшірді. Ал османлылар Қашан мен Құмға дейін жетіп, Исфаһанды басып алды. 1552 жылы Ереван құлады, ал 1554 жылы I Сүлеймен Нахичеваньды бағындырды. Амасьяда болған 1555 жылдың мамырындағы бітім шарт бойынша сефевидтер османлыларға Иракты, оңтүстік-шығыс Анадолыны және Имеретияны өткізді. Оның орнына османлылар сефевидтерге Күнгей Кавказдың үлкен бөлігін берді.

Теңіз соғыстары

1522 жылдың 26 маусымында Родос аралы қоршалды, ал 20 желтоқсанда арал берілді.

1524 жылы Жиддадан шыққан Османлы флоты Қызыл теңізде португал кемелерін жойып, оларды сол аймақтан тазартты.

I Франсуа мен I Сүлеймен. Тициан. 1530 жыл

1533 жылы Қызыр Қайыреддин паша Османлы флотының дария капитаны болып тағайындалды. Бұл тағайындау османлылардың келесі теңіз жеңістерінің себебі болады. Себебі, Қызыр Қайыреддин паша осы теңіз жеңістерінің көбісіне өзі жетті. 1534 жылы ол Тунисті басып алды, алайда 1535 жылы испандықтар бұл жерді өзіне қаратты. I Сүлеймен теңіздегі беделін арттыру үшін 1536 жылы француз патшасы I Франсуамен құпия одақ құрды. Алжирлік теңіз қарақшылары Францияның оңтүстігіндегі кемежайларда тірек етуге рұқсат алды. 1537 жылы алжирліктер еуропалықтарға қарсы соғыс ашты. Қызыр Қайыреддин паша Корфуны тоңап, Апулияның жағалауына шабулдап, Неапольға қауіп төндірді. 1538 жылы Венеция Испаниямен және Папа облысымен одақ құрып, османлыларға шабуыл жасады. Алайда Эгей теңізіндегі Венеция аралдарын ойрандап, Занте, Эгина, Чериго, Андрос, Парос және Наксос аралдарын жаулап алды. 1538 жылдың 28 қыркүйегінде Габсбургтардың ең қуатты адмиралы Андреа Дориа мен Османлылардың ең қуатты адмиралы Қызыр Қайыреддин паша арасында Превезе шайқасы болды. Нәтижесінде Османлы флоты Венеция, Генуя, Испания және Папа облысы біріккен теңіз әскерін талқандады.

1538 жылы османлылар Оңтүстік Арабия мен Үндістанға үлкен жорық ұйымдастырды. 13 маусым күні османлы кемелері Суэцтен шығып, 3 тамыз күні Аден қаласының кемежайына тоқтады. Жергілікті билеуші оларды сый-сыяпатпен қарсы алды, алайда теңіз қарақшылары билеушіні дарға асып, қаланы ойрандады. Содан кейін олар әрі қарай жүзіп, Гуджарат жағалауларына жақындап, Диу қаласын қоршады. Үндістандық мұсылмандар османлыларға көмектесті, алайда португал эскадрасы жақындағанда, гуджараттар соңғылармен келісім жасасып, османлылардың қоршауына тойтарыс берді.

1540 жылдың 20 қазанында I Сүлеймен Венециямен бітім шарт жасасты. Шарт бойынша Венеция Қызыр Қайыреддин жаулап алған аралдарды, сондай-ақ Наполи ди Романо мен Мальвазия атты қалаларды османлыларға ресми түрде өткізді, оған қоса 30 мың дукат салық төледі. Лепанто шайқасына дейін османлылар Жерорта теңізінің әмірлері болды.

Франция Еуропадағы қоғамдық көзқарастың ықпалынан османлылармен одақты ресми түрде үзді. Алайда іс жүзінде I Сүлеймен тұсында француздар османлылармен бірге испандықтар мен аустриялықтарға қарсы шығып отырды. 1541 жылы Қызыр Қайыреддин паша испандықтардың Алжирге қарсы жорығына тойтарыс бере алды. Османлылар француздарға 1543 жылы Ниццаны, ал 1553 жылы Корсиканы алуға көмектесті.

1547-1554 жылдары османлылар мен португалдар арасында Үнді мұхитында шайқастар болып жатты. 1550 жылы османлылар португалдардан Қатиф қаласын қайтарып алды. 1552 жылы османлы эскадрасы португалдардан Масқат бекінісін тартып алды, бірақ 1553 жылы Ормуз бұғазындағы шайқаста, ал 1554 жылы Масқат жаңында жеңілді.

1551 жылы Османлы флоты Тараболысты жаулап алып, барлық Ливияны бағындырды. 1553 жылы османлылар Уаттасид әулетінің вассал ретінде биліктерін жаңарту мақсатымен Мароккоға басып кірді, алайда сәтсіздікке ұшырады. 1555-1557 жылдардағы Судан жорығы нәтижесінде бұл ел османлыларға бағынды. 1557 жылы османлылар Массауаны, ал 1559 жылы барлық Эритреяны жаулап, Қызыл теңізінде өз басымдылықтарын орнатты.

I Сүлеймен мазары

1565 жылдың 18 мамырында 180 кемелі Османлы флоты Мальта жағалауларына 30 мың жауынгерді түсіріп, Мальтаға шабуыл жасай бастады. Бірақ иоаннит серілер барлық шабуылдарға тойтарыс бере алды. Османлылар әскердің төрттен бір бөлігінен айырылып, аралдан кетуге мәжбүр болды.

Ресеймен қарым-қатынас

I Сүлеймен тұсында османлылар орыстармен ауыр қарым-қатынаста болды. Оның басты себебі: Мәскеу мемлекеті мен Қырым хандығының арасындағы соғыс. Қазан хандары мен Сібір хандары өздерін I Сүлейменнің вассалы деп мойындады. Бұл хандықтар өздеріне туыс болған түріктерден мәмілегерлік әрі әскери көмек алуға үметтенген. Алайда осы елдердің Османлы мемлекетінен алыс болған соң, бұл үміттері үзілді. Османлылар қырымдықтардың Орыс жорықтарына қатысып отырды.

Ажалы

1566 жылдың 1 мамырында I Сүлеймен өзінің соңғы оң үшінші жорығына аттанады. 5 тамызда османлылар Сигетварды қоршай бастады. 7 қыркүйекте сұлтан осы қоршау кезінде өзінің шатырында қайтыс болды. Келесі күні Сигетвар қамалы құлады.

Сұлтан денесі Константиниеге әкелініп, Сүлеймение мешітінің жаңындағы арнайы салынған мазарда жерленді. Кейбір тарихшылардың айтуынша, сұлтанның жүрегі мен кейбір ішкі ағзалары сұлтан өлген шатырдың жерінде жерленген.

Жанұясы

Сүлеймен мен Хүррем

I Сүлеймен әйел әсемдігін ұнататын. Оның сарайында көптеген күңдер өмір сүрді, бірақ оның жүрегінде тек бір ғана әйел бар еді, ол әйел ғана заңды зайыбы болды, оның есімі — Хүррем сұлтан. Шынымен де, сұлтан тек Хүррем сұлтанмен ғана некені қиды. Неке қиғаннан кейін, бүкіл Константинопольде дүркіреген той өткізілді. I Сүлейменнің ақындық өнері оның зайыбы Хүрремге деген махаббатымен тікелей байланысты.

I Сүлеймен Хүррем сұлтаннан алты бала сүйді:

• Мехмет шаһзада (1521-1543) — 1541-1543 жылдары Маниса санжақбейі болды. Кейбір деректерге сәйкес, Мехмет шаһзада шешек ауруынан қайтыс болды.

• Михримах сұлтан (1522-1578) — 1539 жылы уәзір Дамат Рүстем пашаға тұрмысқа шықты. 1558-1578 жылдары 20 жыл бойы гарем басшысы болды.

• Әбдулла шаһзада (1523-1526) — балалық шағында қайтыс болды.

• II Сәлім (1524-1574) — Османлы мемлекетінің 11-ші сұлтаны, Ислам халифатының 76-шы халифі.

• Баязит шаһзада (1526-1561) — әр жылдарда Конья, Амасья және Күтахия санжақбейі болды. 1561 жылы әкесіне қарсы бүлік шығарды деген айыппен өлім жазасына кесілді.

• Жиһангир шаһзада (1532-1553) — тумысынан бүкір болған шаһзада, бірақ соған қарамастан ол өмірінің соңғы жылдарында Алеппо санжақбейі болды.

Садрағзамдары

№	Есімі	Қызмет атқарған мерзімі	Уақыты
36	Пір Мехмет паша	30 қыркүйек 1520 — 27 маусым 1523	3 жыл
37	Паргалы Ибраһим паша	27 маусым 1523 — 14 наурыз 1536	13 жыл
38	Аяз Мехмет паша	14 наурыз 1536 — 13 шілде 1539	3 жыл
39	Лүтфі паша	13 шілде 1539 — сәуір 1541	2 жыл
40	Хадым Сүлеймен паша	сәуір 1541 — 28 қараша 1544	3 жыл
41	Дамат Рүстем паша	28 қараша 1544 — 6 қазан 1553	9 жыл
42	Қара Ахмет паша	6 қазан 1553 — 29 қыркүйек 1555	2 жыл
43	Дамат Рүстем паша	29 қыркүйек 1555 — 10 шілде 1561	6 жыл
44	Семіз Әли паша	10 шілде 1561 — 28 маусым 1565	4 жыл
45	Соколлы Мехмет паша	28 маусым 1565 — 6 қыркүйек 1566	1 жыл

Өнерде

• «Роксолана» телехикаясы (1996-2003 жж., I Сүлеймен рөлінде — Анатолий Хостикоев)
• «Хүррем сұлтан» телехикаясы (2003 жыл, I Сүлеймен рөлінде — Әли Сүрмелі)
• «Age of Empires III» компьютерлік ойыны (2005 жыл, I Сүлеймен Османлы мемлекетінің басшысы ретінде)
• «Sid Meier’s Civilization IV: Beyond the Sword» компьютерлік ойыны (2007 жыл, I Сүлеймен Османлы мемлекетінің басшысы ретінде)
• «Sid Meier's Civilization V» компьютерлік ойыны (2010 жыл, I Сүлеймен Османлы мемлекетінің басшысы ретінде)
• «Assassin's Creed: Revelations» компьютерлік ойыны (2011 жыл, Сүлеймен шаһзада басты кейіпкердің қолдаушысы болады)
• «Сүлеймен сұлтан» телехикаясы (2011-2014 жж., I Сүлеймен рөлінде — Халит Ергенч)