IV Мұрат

IV Мұрат (осман. مراد رابع‎ — Murâd-ı râbi; 27 шілде 1612 — 8 ақпан 1640) — Османлы мемлекетінің 17-ші сұлтаны, Ислам халифатының 82-ші халифі, қолбасшы, сазгер.

IV Мұрат осман. مراد رابع‎ — Murâd-ı râbi Мүміндер әмірі Екі киелі қаланың қызметкері
Лауазымы
Ту Османлы мемлекетінің 17-ші сұлтаны Ислам халифатының 82-ші халифі
10 қыркүйек 1623 — 9 ақпан 1640
(Лақап аты Бағдат жаулаушысы IV Мұрат)
Регент	Көсем сұлтан (10 қыркүйек 1623 — 20 мамыр 1632)
Ізашары	I Мұстафа
Ізбасары	Ибраһим
Өмірбаяны
Мамандығы	Қолбасшы, сазгер
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	27 шілде 1612 (1612-07-27) Константинополь, Османлы мемлекеті
Қайтыс болуы	8 ақпан 1640 (1640-02-08) (27 жас) Константинополь, Османлы мемлекеті
Жерленді	I Ахмет мазары, Ыстамбұл
Династия	Османлы әулеті
Әкесі	I Ахмет
Анасы	Көсем сұлтан
Жұбайы	Айша сұлтан
Балалары	Ұлдары: Ахмет шаһзада Сүлеймен шаһзада Мехмет шаһзада Алаеддін шаһзада Қыздары: Гауһархан сұлтан Сафие сұлтан Рүкие сұлтан Ісміхан Қая сұлтан Айша сұлтан Хафса сұлтан
Қолтаңбасы
Ортаққордағы IV Мұрат

Бұл сұлтанның тұсында ішкі төңкерістерден әлсіреген Османлы мемлекеті қайта қалпына келе бастады. Елдің жалпы ыдырауы тоқтатылды. 1632 жылы Көсем сұлтанның регенттігінен шыққан IV Мұрат қазыларды, жаңа шеріктерді, сыпайларды және қара халықты жинап, Ашық дуан өткізді. Сол дуанда ол зорбалаңдардың көздерін құрту үшін қазылармен және әскермен бірікті. Содан соң әскердің күшімен көптеген заңбұзушыларды қатал жазаларға тарты, қуғын-сүргінге ұшыратты. Соның арқасында әскер күшейді, кофеханалар жабылды, сот жаңартпасы жасалды, темекі мен апиын қолдануға тыйым салынды, елдің табысы ұлғайды, мемлекеттік қазына толды, жер иеленудегі зорлық тоқтады, диқаншылық құтқарылды.

Бейбіт заманда IV Мұрат мешіттер мен медреселердің құрылысын құптады. Сұлтанның қолдауына ие болған ғылым мен өнер адамдары көп болды, соның ішінде: энциклопедист Кәтіп шелеби, тұңғыш жасанды қанаттарды құрастырып, сол қанаттарда алғашқы рет ұшқан өнертапқыш-ғалым Хезарфен Ахмет шелеби, тарихшы-ғалым әрі саяхатшы Әулие шелеби, алғашқы зымыран құрастырған өнертапқыш-ғалым Лагари Хасан шелеби, Хасан шелеби, дінтанушы, шейх-үл-ислам Зәкәриязада Жақия әпенді, ақын Нефи.

Өмірбаяны

IV Мұрат 1612 жылы османлы елордасы Константинопольде османлы сұлтаны I Ахмет шаңырағында дүниеге келді. 1623 жылы жасалған мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Мұраттың жәкесі I Мұстафа тақтан тайдырылды. Енді тақ IV Мұратқа бұйырды.

IV Мұрат тұсындағы Османлы мемлекеті

IV Мұрат таққа отырғанда 11 жаста ғана еді. Әрине, Мұрат мемлекетті өзі басқара алмады, сондықтан оның регенті болып анасы Көсем сұлтан тағайындалды. Османлы ғалымы Әулие шелеби жазуы бойынша:

Бір күні жас сұлтан өз қазынасына келгенде бірде бір алтын толған ыдыс та болған жоқ, және боқтықтан басқа алты қап тиын, маржанға толы дорба және қытай фарфоры бар сандық қана табылды. Соны көріп, сұлтан Мұрат қазынаны жасқа толтырып, екі рет сәждеге бас иіп: "Алла жазса, мен бұл қазынаны ұрлап алғандардың байлығымен толтырып, оған қоса тағы елу қазынаны қосамын",- деді.

IV Мұрат

Сол кездерде Османлы сұлтандығында өте ауыр жағдай болатын. 1623 жылы басталған, I Аббас бастаған сефевид әскерімен болған, соғыс сәтсіз өтіп жатты. Соғыстың басында парсылар Бағдатты алды, ал келесі жылы сефевидтерге күллі Ирак, Мосул, Басра және шииттердің киелі қалалары Нежеп пен Кербела өтті. Казактардың жорықтары да бітпей жатты. Соғыс қазынаны бос қалдырды. Ақша жетіспеді. Оның үстіне, 1625 жылы елде оба індеті орын алды. Оба індеті бір Константинопольде мың адамның жанын алды. Қазына тек үлкен салықтармен және өлім жазасына кесілген байлардың мүлкін тәркілеумен ғана толтырылып отырды. Ескі лендік әскерді құру жүйесі терең дағдарыста болды. Атты жасақтың шығының толықтыру үшін үкімет жаңа шеріктердің санын көбейтуге мәжбүр болды: олардың саны 100 мыңға жетті. Сұлтан қазынасы осындай үлкен әскерді асырай алмады. Ал жаңа шеріктер өз күшіне сеніп, төңкерістерді жиі-жиі жасап отырды.

Анадолыда да соғыс жағдайы болды. Ливан әмірі II Фахреддин марониттерді жақтап, Палестинаны басып алып, итальяндық көпестерден қаржылық көмек алып, бүкіл Левантты Османлы мемлекетінен тәуелсіз етуге ниеттенді.

Қырым хандығының жаңа ханы Керей II Мехмет өзінің ағасы қалға Керей Шаһиннің көмегімен Қырымда сұлтандық үлгімен тұтастай билік орнатты. IV Мұратқа парсыларға қарсы соғыста көмектеспей, османлыларға қарсы казактармен әскери одақ құрды. Ал ең үлкен қауіп Эрзурум бейлербейі Абаза Мехмет пашадан болды. Ол II Османның тақтан тайдырылуын құптамай, 1623 жылы IV Мұратқа қарсы төңкеріс ашты. Бұл төңкеріс тек 1629 жылы ғана аяқталды.

Ашық диуан

IV Мұрат миниатюрасы

1631 жылы төңкеріс жасаған жаңа шеріктер мен сыпайлар IV Мұраттан османлы садрағзамы, сұлтанның досы әрі Көсем сұлтанның күйеу баласы Хафиз Ахмет пашаны ұстап беруді сұрады. Келесі садрағзам Топал Режеп пашаның кеңесімен сұлтан Хафиз Ахмет пашаны ұстап беруді ұйғарды. Алайда келесі жылы Режеп паша сұлтанның бұйрығымен өлім жазасына кесілді. Жаңа шеріктер мен сыпайлар IV Мұраттың бұндай қаһарынан үрейленді. Содан кейін IV Мұрат Босфор жағалауында Ашық диуанды жинап, жаңа шеріктер мен сыпайлардан адалдық антын беруге талап етті. Үрейленген жауынгерлер сұлтанға адалдық антын беруге мәжбүр болды. Сол Ашық диуанда сұлтан қазылармен заңдылықты қалпына келтіру жайлы сөз қозғады. Қазылар сұлтанға әскердің зорлығы мен бассыздығына шағынды. Сол қазылардың біреуі осылай деген:

Падишаһым, бұл қиянаттан тек наркескен ғана бірден-бір ем бола алады!

Қуғын-сүргін

IV Мұрат он мыңдай төңкерісшілер мен диқан төңкерістерінің қатысушыларын өлім жазасына кесті. Алайда, шын мәнісінде, сұлтанның нағыз құрбандары кәпір уәзірлер, жемқор бейлербейлер мен әділетсіз қазылар болды. Себебі, олар зорлық, бассыздық және сыбайлас жемқорлықпен айналысты. Әулие шелебидің айтуынша, IV Мұрат османлы сұлтандарының арасындағы ең қатал әрі ең қанқұмар билеуші болды. Сұлтан тіпті шейхуль исламды да өлім жазасына кесті. Шектен шыққан қанқұмарлыққа батқан IV Мұрат адам өміріне деген құрметтен айырылды. 1635-1638 жылдары IV Мұрат өзінің інілері Баязит шаһзада, Қасым шаһзада және Сүлеймен шаһзаданы өлім жазасына кесті. Бірақ IV Мұраттың бұндай қаталдығы Османлы мемлекетін дағдарыстан құтқарды. Сұлтан әскерді күшейтті, кофеханаларды жапты, сот жаңартпасын жасады, шылым шегу мен апиын қолдануды тыйым салды. Сонымен қатар IV Мұрат елдің табысын ұлғайтты, жер иеленудегі зорлықты тоқтатып, диқаншылықты құтқарды.

Парсы жорығы

Парсы жорығы кезіндегі IV Мұрат әскерімен өткен жол

1635 жылы IV Мұрат сефевидтерге қарсы жорыққа аттанды. Аз уақыттың ішінде османлы әскері Тебриз, Ереван және Нахичеваньды жаулап алды. Алайда османлылар бұл жерлерді ойран еткені сонша — тіпті азық-түлікке де қол жеткізе алмады. IV Мұрат әскерді кері қайтарды, алайда сұлтан 1638 жылы көп күнге созылған қоршаудан кейін Бағдатты басып алып, 1639 жылы сефевид шаһымен Зухаб бітім шартын жасасты. Соның арқасында Шандыран шайқасынан (1514 жыл) бері үзілістермен жалғасып жатқан Османлы-сефевид соғысы аяқталды. Бітім шарт бойынша сефевидтерде Ереван мен Кавказ, ал османлыларда Басра мен Бағдат қалды. Бұл бітім шарт IV Мұраттың ең үлкен жетістіктерінің бірі болды. Себебі, бұл бітім шарт бойынша орнатылған Османлы мемлекеті мен Сефевид мемлекетінің арасындағы шекара 97 жыл өзгерілмеген. Шекара тек 1736 жылы ауғандардың шапқыншылығы нәтижесінде, яғни Сефевид мемлекетінің құлауынан ғана өзгерді.

Азау қоршауы

Бағдат жаулаушысы IV Мұрат

IV Мұрат Османлы флотын жаңартуға бел буды. Себебі, Венеция өзінің Эгей теңізі мен Жерорта теңізіндегі флотымен және үлкен табыстарымен сұлтаннын ашуын келтірді. Оның үстіне, 1637 жылдың 18 маусымында дон казактары 4-мың запорождықтардың көмегімен Азау қаласын басып алды. Алайда Михаил Федорович бұл жайттан беймәлім болды. IV Мұрат орыс билеушісіне елші жіберіп, осы хабарды жеткізді. Жауап ретінде Михаил Федорович осылай деді:

Осы ұрлықшыларды қазір ұруға бұйрық берсеңіз де біз олардың артында тұрған жоқпыз.

Ал казактар өз жеңісі жайлы хабар жеткізгенде орыс патшасы оларды жазғыра бастады, алайда кейін олжалар тізімін әкелуді де бұйырды. Патша сұлтанмен бейбітшілік өмір сүргендіктен осы жайттардан ресми түрде аулақ болды, алайда бейресми түрде казактарға ақша мен дәрі жіберіп отырды. 1641 жылдың 7 маусымында Османлы флоты Азовты қоршап, казактарды сол жерден қуды.

Ажалы

1640 жылы IV Мұрат барлық мемлекеттік істерді тастап, маскүнемдікке берілді. Сонын кесірінен сұлтан қалтырау ауруына шалдықты. Сұлтаннан басқа Османлы әулетінің ер мүшесі тек Ибраһим ғана болатын. Өлім алдында сұлтан өз тағын Қырым ханы Керей I Баһадүрге қалдыруды ойлады. Сондықтан IV Мұрат өз інісі Ибраһимді өлім жазасына кесуге бұйрық берді. Алайда бұған анасы Көсем сұлтан кедергі болды. IV Мұрат қалтырау ауруынан қайтыс болды, ал інісі Ибраһим келесі сұлтан болып атанды. Мәйіті Сұлтанахмет мешітінің жаңындағы I Ахмет мазарында жерленді.

Садрағзамдары

№	Есімі	Қызмет атқарған мерзімі	Уақыты
85	Кеманкеш Қара Әли паша	10 қыркүйек 1623 — 3 сәуір 1624	8 ай
86	Шеркеш Мехмет Әли паша	3 сәуір 1624 — 28 қаңтар 1625	7 ай
87	Хафиз Ахмет паша	8 ақпан 1625 — 1 желтоқсан 1626	1 жыл
88	Дамат Халил паша	1 желтоқсан 1626 — 6 сәуір 1628	2 жыл
89	Қысырау паша	6 сәуір 1628 — 25 қазан 1631	3 жыл
90	Хафиз Ахмет паша	25 қазан 1631 — 10 ақпан 1632	4 ай
91	Топал Режеп паша	10 ақпан 1632 — 18 мамыр 1632	3 ай
92	Табаныяссы Мехмет паша	18 мамыр 1632 — 2 ақпан 1637	5 жыл
93	Мейрам паша	2 ақпан 1637 — 26 тамыз 1638	1 жыл
94	Таяр Мехмет паша	27 тамыз 1638 — 23 желтоқсан 1638	4 ай
95	Кеманкеш Қара Мұстафа паша	23 желтоқсан 1638 — 9 ақпан 1640	2 жыл

Өнерде

• «IV Мұрат» фильмі (1981 жыл, IV Мұрат рөлінде — Жиһан Үнал)
• «Ыстамбұл қанаттарымның астында» фильмі (1995 жыл, IV Мұрат рөлінде — Бурак Серген)
• «IV Мұрат. Күрзі мен даңқ» романы (2010 жыл)
• «Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі» телехикаясы (2015-қ.у., IV Мұрат рөлінде — Мәтін Ақдүлгер)