I Сәлім

I Сәлім (осман. سليم اول‎ — Selîm-i evvel; 10 қазан 1465 — 22 қыркүйек 1520) — Османлы мемлекетінің 9-шы сұлтаны (1512-1520), Ислам халифатының 74-ші халифі (1516-1520), ақын, қолбасшы.

I Сәлім осман. سليم اول‎ — Selîm-i evvel Мүміндер әмірі Екі киелі қаланың қызметкері
Лауазымы
Ту Османлы мемлекетінің 9-шы сұлтаны
25 сәуір 1512 — 21 қыркүйек 1520
(Лақап аты Жауыз I Сәлім)
Ізашары	II Баязит
Ізбасары	I Сүлеймен
Мұрагері	Сүлеймен шаһзада
Ту Ислам халифатының 74-ші халифі
29 тамыз 1516 — 21 қыркүйек 1520
Ізашары	III Мүтәуекел
Ізбасары	I Сүлеймен
Ту Трабзон санжақбейі
1481 — 1510
Монарх	II Баязит
Ізашары	Әбдулла шаһзада
Өмірбаяны
Мамандығы	Ақын, қолбасшы
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	10 қазан 1470 (1470-10-10) Амасья, Османлы мемлекеті
Қайтыс болуы	22 қыркүйек 1520 (1520-09-22) (49 жас) Шорлы, Османлы мемлекеті
Жерленді	Жауыз Сәлім мазары, Ыстамбұл
Династия	Османлы әулеті
Әкесі	II Баязит
Анасы	Гүлбаһар қатын
Жұбайы	Айша Хафса сұлтан Айша қатын
Балалары	Ұлдары: I Сүлеймен Уәйіс паша Орхан шаһзада Мұса шаһзада Қорқыт шаһзада Қыздары: Қадиша сұлтан Бейхан сұлтан Шаһ сұлтан Фатима сұлтан Хафиза сұлтан Хафса сұлтан Қатын сұлтан Шаһзада сұлтан Гауһархан сұлтан Жаңашаһ сұлтан
Қолтаңбасы
I Сәлім Ортаққорда

Османлы тарихындағы ең ұлы жаулаушылардың бірі болып саналады. Сонымен бірге ол өзінің қатігездігімен ерекшеленеді. Еуропа патшалары одан қорқып, онымен соғыс жүргізуден қашқақтайтын. Қол астындағы уәзірлері оның бір қарағанынан үрейленетін. Бірақ оның қатігездігі мемлекетке өте үлкен пайда әкелді: жаулаулар нәтижесінде жер ауданы екі жарым есеге ұлғайды (2 375 000 км²-ден 6 557 000 км²-ге дейін), ірі олжалар арқасында қазына толды, парсы елінен айдап әкелінген өнер адамдары Ыстанбұлға көшірілгеннен соң османлы өнері күрт дами бастады, Сәлім 1516 жылы "халиф" атағын алғаннан соң, Османлы мемлекеті халифат ретінде ислам әлемінде ең беделді елге айналды.

Өмірбаяны

I Сәлім 1465 жылы османлы сұлтаны II Баязит шаңырағында дүниеге келді. II Баязит өмірінің соңғы жылдарында 3 қана ұлы қалған еді: Қорқыт, Ахмет, Сәлім. Үшеуі де билік үшін талас бастады. Баязит Ахмет шаһзаданы басқалардан артық көріп, оған өз тағын қалдыруға сөз берген еді. "Фатих заңы" бойынша таққа отырған османлы сұлтаны өзінің аға-інілерін өлім жазасына кесу керек еді. Сондықтан Сәлім өзінің тағдыры үшін алаңдап, әкесіне қарсы Константинопольге жорық жасады. Оның жоспары бойынша, елордадағы төңкерісшілер Сәлімді қолдап, оны сұлтан деп мойындаулары тиіс еді, алайда бұл жоспары жүзеге аспады. Үлкен әскерді бастаған II Баязит Сәлімді оңай жеңді. Сәті болмаған шаһзада Қырымға қашты. Сол кезде Сәлімнің жалғыз тірі қалған баласы Сүлеймен шаһзада (келешектегі I Сүлеймен) Кефенің санжақбейі еді. Қырымда Сәлім қызылбасылардан әскер жинап, қайта елордаға жорық жасады.

Ауыр науқасқа шалдыққан II Баязит 25 сәуір 1512 жылы азамат соғысынан құтылу үшін тақты Сәлімге қалдырды. Константинопольге сұлтан ретінде кірген I Сәлім османлы әулетінен болған барлық шаһзадаларды өлім жазасына кесті. Бұндай жауыздығы үшін оған Жауыз Сәлім деген лақап ат қойылды. Тіпті әкесін де Дидимотикаға жіберіп, сол жерде уландырды деген де пікірлер бар. Бірақ бұл ресми құжаттармен және тарихи куәліктермен расталмаған.

I Сәлім тұсындағы Османлы мемлекеті

I Сәлім тұсында османлылар жаппай соғыстар жүргізді. Сол кезде сефевид шаһы I Ысмайыл Иран, Ирак, Ауғанстан және Орта Азияны жаулап алып, Таяу Шығыстағы беделін арттырды. Алайда I Сәлім одан үрейленбей, сефевидтерге соғыс жариялады.

1513 жылы Анадолыдағы 7-ден 70 жасқа дейінгі 35-40 мың шииттерді қырып тастады. Себебі, анадолылық шииттер сефевидтермен ортақ діни көзқарастарға байланысты бірігіп, османлыларға қарсы шығулары әбден мүмкін еді.

1514 жылдың мамырында I Сәлім Таяу Шығысқа аттанды. Сивас пен Эрзурумға соқпай өтіп, I Ысмайыл иеліктеріне басып кірді. Қызылбасылар ашық шайқастан қашқақтап, османлы жауынгерлерін шаршату үшін оларды елдің тереңдігіне кіргізе берді.

Жауыз Сәлім

23 тамыз 1514 жылы Шалдыран шайқасында сұлтан шаһты ойсырата жеңді. Екі аптадан соң I Сәлім сефевидтік елорда Тебризге басып кірді. Бірақ жұтты қыстан қорыққан жаңа шеріктер сұлтаннан отанға оралуды сұрады. Османлылар Ереван, Карс, Эрзурум, Сивас және Амасья арқылы өтіп, шаһтың қазынасын және гаремін алып, Константиниеге мыңдаған шебер қолөнершілерді өзімен бірге алып келді.

Жолда османлылар өзіне Диярбақыр, Битлис, Хасанкейф, Мийяфарикин және Нежти жерлерін өзіне қаратты. Алайда I Сәлім бұл жерлерден кеткен соң, I Ысмайыл бұл жерлерді қайтадан өзіне қайтарып, Диярбақырдағы османлы гарнизонын жыл бойы қоршады.

1515 жылы Елбістанды билеген Алаеддин сұлтанның басын алып, Зүлқадір әулетін жойды. Одан кейін сұлтан Мысыр жорығына дайындала бастады. I Сәлім Диярбақырды сефевид қоршауынан арылтып, Кочхисар шайқасында сефевидтерді қайтадан жеңді. Сұлтаннан Күрдістанды жаулап алуға рұқсат алған Ыдырыс атты күрд Мардин, Диярбақыр, Синжар және Қосөзенді жаулады. Осыдан кейін I Ысмайыл өмірінің соңына дейін османлылармен соғысудан қашқақтады.

Мәмлүк сұлтаны Кансух Гури Күрдістанды жаулап алуға кедергі бола бастады. I Сәлім мәмлүк сұлтанымен бітімге келуге үміттенді. 1516 жылдың шілдесінде османлы елшілігі Каирге келіп, мәмлүктердің қантын сатып алуды талқылады. Бірақ 1516 жылдың 5 тамызында османлылар мәмлүк шеркештеріне шабуыл жасады.

Жауыз Сәлім Мысыр жорығында

24 тамыз 1516 жылы Марж Дабик шайқасында османлылар мен мәмлүктер шайқасты. Бұл шайқаста соңғы сөзін османлы артиллериясы айтты. I Сәлім үлкен зеңбіректерін арбалардың арасында жасырып, керек кезде шығарып, оқ атуды бұйырды. Сөйтіп шеркештер жермен жексен етілді, ал Кансух Гури шайқас кезінде қаза тапты. Мәмлүк тағын Тұман бей иеленді.

29 тамыз 1516 жылы өзіне "Екі киелі қаланың қызметкері" (яғни Мекке мен Мединенің) деген атақ алды. Қыркүйекте османлылар қарсылықсыз Сирияға, ал 9 қазанда Дамаскіге кірді. Қарашаның соңында I Сәлім Палестина жорығын Ғазаның жаулауымен тәмамдады. Тұман бей жаңа әскер жасақтады, алайда бұл әскер 25 желтоқсан күні Бейт Шеан шайқасында талқандалды.

1517 жылдың қаңтарында I Сәлім Мысырға басып кіріп, Каир қамалын жойды. Тұман бей қаладан қашты, бірақ көп ұзамай кішігірім әскермен қайтып келіп, түнде қалаға басып кірді. Нәтижесінде қалада үлкен қырғын болды: 50 мыңдай бейбіт тұрғын қазаға ұшырады. I Сәлім Каирді алғаннан кейін 800 мәмлүк шонжарларын басынан айырды. Ал Тұман бей әлі екі ай бойы Ніл сағасында османлылармен күрес жүргізді, бірақ мәмлүктерді өзінің қанаушылары деп санаған мысырлық бәдеуилер бейді сатып, 13 сәуір 1317 жылы Каир қақпасының астында дарға асты.

1517 жылдың сәуірінде I Сәлімге Мекке мен Мединенің кілті беріліп, күллі Хижаз османлылардың иелігіне айналды. Венеция Кипр аралы үшін алым-салық төлей бастады. Тіпті Йеменді жаулап алған мәмлүк жасағы сұлтанға бағынды.

1518 жылы османлылар Мажарстанмен бітім шартқа келді. Ал Алжир билеушісі Қызыр Қайыреддин паша 1519 жылы сұлтанның вассалы болды.

Садрағзамдары

№	Есімі	Қызмет атқарған мерзімі	Уақыты
30	Херсеклі Ахмет паша	25 сәуір 1512 — 28 қараша 1514	2 жыл 7 ай
31	Дукакинұлы Ахмет паша	18 желтоқсан 1514 — наурыз 1515	4 ай
32	Хадым Синан паша	18 маусым 1515 — 23 қыркүйек 1515	4 ай
33	Херсеклі Ахмет паша	23 қыркүйек 1515 — 26 сәуір 1516	8 ай
34	Хадым Синан паша	26 сәуір 1516 — 22 қаңтар 1517	9 ай
35	Жүніс паша	22 қаңтар 1517 — 13 қыркүйек 1517	9 ай
36	Пір Мехмет паша	25 қаңтар 1518 — 21 қыркүйек 1520	2 жыл 8 ай

Өнерде

• «Assassin's Creed: Revelations» компьютерлік ойыны (2011 жыл)
• «Сүлеймен сұлтан» телехикаясы (2011-2014, I Сәлім рөлінде — Мүхаррем Гүлмез)