Алып Герей
Алып Герей (қырымтат. Alp Geray; 1598 жылдан кейін қайтыс болды) — Қырым қалғайы (1578-1584, 1584-1588), Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы және II Мехмет Герейдің бауыры. 1584 және 1588 жылдары хан тағына үміткер болды.
| Алып Герей қырымтат. Alp Geray, آلپ كراى | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1578 — 1584 | ||||
| Ізашары | Саадет Герей | |||
| Ізбасары | Сафа Герей | |||
| ||||
| 1584 — 1588 | ||||
| Ізашары | Сафа Герей | |||
| Ізбасары | Фатих Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | XVI ғасыры | |||
| Қайтыс болуы | 1598 кейін Осман империясы | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Дәулет Герей | |||
өңдеу  |
||||
.png){kind=icon}
Өмірбаяны
өңдеу.jpg)
Алып Герей ханзада әкесі Қырым ханы I Дәулет Герейдің Ресей патшалығына және Ұлы Литва кінәздігіне қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысты.
1577 жылы маусымда I Дәулет Герей хан қайтыс болғаннан кейін Бақшасарайда 1555-1577 жылдары қалғай болған үлкен ұлы II Мехмет Герей хан тағына отырды. Жаңа хан бауыры Әділ Герейді (1577-1578) қалғай етіп тағайындады. 1578 жылдың күзінде қалғай сұлтан Әділ Герей Қырым татар әскерінің Күнгей Кавказға жорығын басқарып, иран-түрік соғысына қатысты. Соғыс қимылдары кезінде Әділ Герей Осман түріктерінен жәрдем алмай, парсы әскерінен жеңіліп, тұтқынға түсіп, келесі 1579 жылы сонда ажал құшты.
1578 жылы Әділ Герей тұтқынға түскен соң II Мехмет Герей қалғай қызметін үлкен ұлы Саадет Герейге берді. Бұл қалғай болуға ұмтылған II Мехметтің бауыры Алып Герей ханзаданың наразылығын тудырды. Ежелгі дәстүр бойынша ханның келесі үлкен бауыры бұл лауазымды иеленуге құқылы болды (ол Алып Герей болатын). Алайда II Мехмет Герей ескірген Орда дәстүрін сақтағысы келмей, Қырымда тақ мұрагерлігін ағадан ініге емес, әкеден балаға берілуін орнатқысы келді. Көптеген ықпалды Қырым татар бейлері Алып Герейдің жағына шықты. Сол 1578 жылы II Мехмет Герей қалғай қызметті Алып Герейге беруге мәжбүр болды, ал үлкен ұлы Саадет Герей үшін нұреддин лауазымын енгізді. Осы оқиғадан кейін II Мехмет Герей мен Алып Герейдің қарым-қатынасы нашарлады.
1581 жылы II Мехмет Герей хан Қырым татар әскерінің басына Алып Герейді қойып, Парсы елімен соғысуға жіберу туралы шешім қабылдады, бірақ қалғай одан бас тартты. Алып Герей өзін қолдаған бауыры Селәмет Гереймен бірге Қырымнан ноғайлардың қосындарына қашады. Үлкен Ноғай Ордасында жеткілікті қолдау таппаған Алып пен Селәмет Герей Ыстанбұлға барып, сұлтанға II Мехмед Герей хан жайлы шағымданады. Днепр суы бойындағы босаға тастарда ағайындыларды Запорожие казактары ұстап алып, Шеркеске алып кетіп, сол жерден олар Польша патшасы Стефан Баториге хабар жіберді. 1582 жылдың көктемінде ағайынды Алып пен Селәмет Герей тұтқыннан босатылып, Польша елшілігімен бірге Ыстанбұлға жіберіледі. Көп ұзамай II Мехмет Герей Түркиядан Қырымға оралған бауырлары Алып және Селәметпен татуласады.
1584 жылы түрік үкіметі II Мехмет Герейді тақтан түсіріп, Қырым хандығына қарсы жазалау жорығын ұйымдастырды. Күнгей кавказдан Осман паша түрік әскерімен Кефеге келді. Османлылар жағына Алып Герей қалғай және оның інілері Шақай Мүбарак Герей мен Селәмет Герей өтті. Осман паша II Мехмет Герейдің тақтан тайдырылғанын және хан тағын оның бауыры Алып Герейге тапсырғанын хабарлады. Алайда ІІ Мехмет сұлтанның жарлығын орындаудан бас тартып, көп әскер жинап, Кефені жауып тастады. Османлы сұлтаны ІІІ Мұрат ІІ Ислам Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, үлкен әскери жасақпен Қырымға жіберді. Ислам Герей келген соң Қырым бейлері өз жасақтарымен II Мехмет Герейді тастап, Исламның жағына өтті. II Мехмет Герей жанұясымен және жақтастарының шағын жасағымен Қобаннан, Кіші Ноғай Ордасынан пана табамыз деген үмітпен Қырымнан қашып кетеді. Алып Герей қалғай әскери жасақпен ағасын қуалап, Орқапы маңында жетіп, буындырып өлтіреді. Жаңа Қырым ханы II Ислам Герей (1584-1588) бауыры Алып Герейді қалғай лауазымында қалдырады.
Сол 1584 жылы қайтыс болған II Мехмет Герейдің үлкен ұлы Саадет Герей Қырым хандығына қарсы үлкен жорық жасады. 15 мың ноғай әскерінің басында Саадет Герей Қырымға кіріп, қорғанысын Алып Герей қалғай басқарған Бақшасарайды қоршауға алады. Саадет Герей ірі бейлердің қолдауына ие болып, Бақшасарайды басып алып, хан тағына отырады. Бұрынғы II Ислам Герей хан мен Алып Герей қалғай Кефеге қашады. II Саадет Герей хан тағында екі ай отырады. II Ислам Герей Ыстанбұлға көмек сұрап жүгінді, сол жерден сұлтан III Мұрат Кефеге үлкен әскер жібереді. Индол өзені аңғарында болған шайқаста Османлы әскерінің басында тұрған Алып Герей татар-ноғай атты әскерін талқандады. II Саадет Герей Қырымнан ноғай қонысына қашуға мәжбүр болды. Келесі 1585 жылы Саадет Герей ноғайлармен бірге Қырым хандығына қарсы екінші жорық жасады. Алайда Алып Герей қалғай інісін жиналған әскермен кездестіріп, оның шапқыншылығына тойтарыс беріп, Қырымнан қуып шығып, Северский Донецке дейін қуады.
1587 жылы жазда Алып Герей қалғай інісі Селәмет Гереймен бірге оңтүстік орыс иеліктеріне жорық жасады. Алып пен Селәмет Герей ханзадалар басқарған 40 мыңдық Қырым әскері Қаялы соқпағымен шекарадағы орыс иеліктеріне кірді. Патша үкіметі үлкен күштерді Тула маңына шоғырландырды, бірақ қырымдықтар Мәскеу иелігіне тереңдей кірмеді. Ханзадалар Крапивна бекінісін қоршауға алып, басып алып, өртеп жіберді. Туладан келген орыс әскері далаға асығыс шегіне бастаған татарларға қарсы шықты. Орыс дуандары қуғын-сүргін барысында негізгі күштермен қосылып үлгермеген татар «қашаларының» көпшілігіне жетіп, жойып жіберді. Ұрыста 30 мыңдай қырым мен ноғай қайтыс болып, 2 мыңы тұтқынға түсті.
1588 жылы II Ислам Герей хан қайтыс болғаннан кейін Алып Герей қалғай хан тағына тағы да талаптанды. Алайда түрік сұлтаны III Мұрат жаңа хан етіп Алып Герейдің бауырларының бірі II Ғазы Герейді (1588-1607) тағайындады. Алып Герейдің өзі қалғай дәрежесінен айырылып, Қырымнан Ыстанбұлға асығыс қашады. Ол Түркияда қайтыс болды.
Әдебиет
өңдеу- Смирнов В. Д. XVIII ғасырдың басына дейін Османлы портының ұлықтылығындағы Қырым хандығы — СПб: Университетская типография, 1887. — Б. 436—446.