I Фатих Герей

	I Фатих Герей; қырымтат. I Fetih Geray,; ١ فتح كراى
Лауазымы
1596
Ізашары	II Ғазы Герей
Ізбасары	II Ғазы Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1557
Қайтыс болуы	1597
Династия	Герейлер
Әкесі	I Дәулет Герей
	өңдеу

I Фатих Герей (қырымтат. I Fetih Geray; 1557—1597) — 1596 жылы бірнеше ай ғана болған Қырым ханы. Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы. II Ғазы Герейдің інісі.

Өмірбаяны

Фатих Герей әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің көптеген әскери жорықтарына қатысты. Ағасы II Ғазы Герейдің билігі кезінде Фатих Герей қалғай қызметін атқарды (1588-1596).

1591 жылдың жазында қалғай-сұлтан Фатих Герей ағасы, Қырым ханы Ғазы Герейдің Ресей мемлекетіне қарсы сәтсіз жорығына қатысты. Мәскеу түбіндегі Котлы ауылы маңындағы шайқаста орыс полктары Қырым татар ордасын талқандады.

Келесі 1592 жылы қалғай Фатих Герей мен нұреддин Бақыт Герей оңтүстік орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық жасап, Рязань, Кашира және Тула аймақтарын ойрандады.

1596 жылы қалғай Фатих Герей Қырым ханы Ғазы Герейдің Мажарстанға қарсы жорығына қатысты. Алайда Ғазы Герей ханның өзі Қырым ордасының негізгі күштерімен Валахияға тоқтап, қалғай Фатих Герейді жиырма мыңдық әскермен Мажарстандағы түрік әскеріне қосылуға жіберді. Қырым қалғайы Фатих Герей Егер бекінісін басып алуға қатысты, содан кейін қазан айының соңында Аустрияның қалың әскерімен жалпы шайқаста ерекше көзге түсті. Аустриялықтар күтпеген жерден түрік тұрағына шабуыл жасап, тіпті сұлтанның шатырын қоршап алды. Ең шешуші сәтте Фатих Герей басқарған Қырым әскерлері алға басып келе жатқан император әскерінің тылына соққы беріп, түріктерді толық жеңілістен құтқарды.

Сол 1596 жылы II Ғазымен жауласып жүрген Осман империясының бас уәзірі Қожа Синан паша Османлы сұлтаны III Мехметті Фатих Герейді Қырым тағына көтеруге көндірді. Фатих Герейдің өзі алғашында хан тағынан бас тартты, бірақ бас уәзірдің үкіміне сүйене отырып, хандық титулды қабылдауға келісті. Сұлтанның бұйрығымен бұрынғы Ғазы Герей хан Қырымнан Ыстанбұлға беттеді.

Жаңа Қырым ханы Фатих Герей ағасы II Ғазы Герейдің тұсында нұреддин атағын алған інісі, 1579 жылы қайтыс болған қалғай Әділ Герейдің ұлы Бақыт Герейді қалғай лауазымына тағайындады. Қырым ханы II Саадет Герейдің үлкен ұлы Дәулет Герей нұреддин болды.

Алайда көп ұзамай бас уәзір Қожа Синан паша қызметінен босатылып, сұлтан II Ғазы Герейді хан дәрежесіне қайтарды. Ғазы Герей Кефеге келіп, хан тағына өзінің заңды құқықтарын жариялады. Сұлтанның оны хан етіп тағайындау туралы жарлығы бар Фатих Герей де Кефеге келіп, билікті беруден бас тартты. Бақталас ағайындар шариғат сотына жүгінді. Жоғарғы Кефе қазысы Әбдірахман эфенди Фатих Герейді қолдады, бірақ үлкен беделге ие болған Қырым бас мүфтиі Азақи эфенди Ғазы Герейдің пайдасына шешім қабылдады.

Сұлтан III Мехмет Фатих Герейге Ыстанбұлға келуді бұйырды. Алайда I Фатих Герей Солтүстік Кавказға қашып кетеді. Ағасы Шақай Мүбарак Герейдің жесірімен үйленген Фатих Герей қайын атасы Шеркес әміршісінің сарайында пана табады.

1597 жылдың жазында Фатих Герей Қырым ханы Ғазы Герейге қарсы қарулы көтеріліс ұйымдастырмақ болып, Қырымға басып кіріп, Бақшасарайды алуға әрекеттенеді. Ниетінің орындалмауынан кейін Фатих Герей Кефеге қашып, бүлікшіл жоспарларынан бас тартуға келісімін берді. Фатих Герей ханның қонысына келгенде, оны «ескі жаңа» билеушінің үнсіз келісімімен мансұр мырзалары өлтірді. Оның бүкіл отбасы Фатих Гереймен бірге қайтыс болды. Қырым ханы II Ғазы Герей өз билігін нығайту үшін көп ұзамай інісі Фатих Герейдің барлық жақтастарын: қалғай Бақыт Герей мен нұреддин Дәулет Герейді өлтірді.

Дереккөздер

Олекса Гайворонский «Созвездие Гераев». Симферополь, 2003.
Олекса Гайворонский «Повелители двух материков», том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. ISBN 978-966-96917-1-2, ст. 332—337