II Саадет Герей
II Саадет Герей (қырымтат. II Saadet Geray; 1560-1587) — 1584 жылы Қырым ханы, Қырым ханы II Мехмет Герейдің үлкен ұлы.
| II Саадет Герей қырымтат. II Saadet Geray ٢ سعادت كراى | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1584 | ||||
| Ізашары | II Ислам Герей | |||
| Ізбасары | II Ислам Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1560 | |||
| Қайтыс болуы | 1587 Астрахан | |||
| Жерленді | Бақшасарай | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | II Мехмет Герей | |||
| Балалары | Құмық Герей, Дәулет Герей, Мехмет Герей, Шаһин Герей | |||
өңдеу  |
||||
.png){kind=icon}
Өмірбаяны өңдеу
Әкесі Қырым ханы Мехмет Герей (1577-1584) тұсында Саадет Герей алдымен қалғай, одан кейін нұреддин (ол хандық тарихындағы алғашқы нұреддин) қызметін атқарды. 1579 жылдың жазында ханзада Саадет Герей әкесінің Күнгей Кавказға жорығына қатысып, Қырым ордасы Ширванды талқандап, көптеген тұтқындар мен бай олжаларды басып алды[1].
Сол 1579 жылы Мехмет Герейдің бауыры қалғай Әділ Герей Иран тұтқынында қайтыс болғаннан кейін Қырым ханы өзінің үлкен ұлы Саадет Герейді бос қалған қалғай лауазымына тағайындайды. Алайда қалғай лауазымын басқа ханның бауыры Алып Герей де талап етіп, оны басқа бауырлары да қолдады. Мехмет Герей Күнгей Кавказдағы парсы иеліктеріне қарсы татар жорығын басқарудан бас тартқан Алыппен күресуді ұйғарды. Алып пен Селәмет Герей ханзадалар Қырымнан Ыстанбұлға қашты, бірақ жол бойында украин казактары оларды ұстайды. Поляк елшілігімен бірге ханзадалар Османлы астанасына келіп, онда олар Сұлтан сарайында қолдау тапты. Мехмет Герей бауырларымен татуласуға мәжбүр болды. Алып Герей Қырымға оралып, қалғай лауазымын алады[2]. Саадет Герей ханның екінші тең билеушісі әрі мұрагері нұреддин дәрежесін алады[3].
1584 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны III Мұрат Қырым ханы II Мехметті тақтан түсіріп, оның бауыры II Ислам Герейді жаңа хан етіп тағайындады. Қырым ханы Мехмет Герей 40 мың адамдық татар әскерін жинап, көтерілісші ханды құлатып, тұтқынға алу үшін Қырымға келген Османлы қолбасшысы Осман паша тұрған түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алады. 1584 жылы мамырда жаңа Қырым ханы Ислам Герей түрік жаңа шеріктері жасақтарымен Кефеге келеді[4]. Қырым татар бейлері өз жасақтарымен Мехмет Герейге опасыздық жасап, Ислам Герейдің жағына өтеді. Биліктен құлатылған хан Семіз Мехмет Герей жанұясымен және аздаған жақтастарымен Қырымнан Ноғай Ордасына қашып, сол жерде күресті жалғастыру үшін жаңа әскер жинауға үміттенеді. Алайда Орқапы маңында Мехмет Герейді Алып Герей қалғай қуып жетіп, оның бұйрығымен өлтіріледі[5].
Бұрынғы нұреддин Саадет Герей бауырлары Мұрат және Сафа Герейлермен бірге Кіші Ноғай Ордасына қашады. Оны Мансұр руынан шыққан ноғай мырзалары (Есеней мен Арсланай Дебейлер) қолдады.
Саадет Герей Қырым ханы Мехмет Герейдің ұлдарының үлкені болғандықтан, ағасы Ислам Гереймен хан тағына таласады. 1584 жылдың жазында 15 мыңдық ноғай әскерін бастап Саадет Герей Қырым түбегіне тереңдей енеді. Оның қасында бауырлары Мұрат пен Сафа Герей де болды. Ноғайлардан басқа Саадет Гереймен бірге құмықтар мен Дон казактарының шағын жасағы да болды. Саадет Герей Бақшасарайға жақындап, ханның астанасын қоршауға алады[6]. Қоршау жеті күнге созылады. Қырым ханы Ислам Герей түнде Бақшасарайдан Балықлаваға қашып, ол жерден Кефеге жетеді. Ханның қашқаны жайлы хабардар болған ноғайлар таң атқанда артынан қууға тырысады, бірақ жете алмайды. Кефеге Алып Герей қалғай мен Селәмет Герей де қашты. Саадет Герей Бақшасарайды басып алып, ханның қазынасын тартып алады. Биліктен тайдырылған хан Ислам Герей інісіне қарсы күресте әскери көмек сұрап Ыстанбұлдағы Османлы сұлтанына жүгінеді. III Мұрат кефелік бейге Ислам Герейды қолдауды бұйырды. Ыстанбұлдан Кефеге 4 мың жаңа шерік жасағы бар галералар беттейді.
Бақшасарайдан Саадет Герей ноғай әскерімен ағасын ақыры жеңу үшін оған қарсы аттанады. Кейбір Қырым бейлері Саадеттің жағына өте бастайды. Ескі Қырымда татар мен ноғай бейлері Саадет Герейді хан тағына көтереді. Саадат Герей өзінің бауыры Сафа Герейді (1591 қай.) қалғай етіп, тағы бір бауырын Мұрат Герейді (1591 қай.) нұреддин етіп тағайындады.
Саадет Герей тақтан тайдырылған Ислам Герей хан мен оның бауырлары тығылған түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алады. Қоршау екі жарым айға созылады[7]. 1584 жылдың күзінде түрік әскері Кефеге келеді. Жаңа шеріктерді бастаған Алып Герей қалғай өзінің бүлікші інісі Саадет Герейге қарсы шықты, ол ноғай әскерімен бірге Кефеден шегінуге мәжбүр болды. Индол өзенінің аңғарында болған кескілескен шайқаста Саадет Герей толық жеңіліске ұшырайды. Бұл шайқаста Саадет Герейді жақтаған көптеген ноғай мырзалары, оның ішінде Мансұр руының басшысы Есеней бей де қаза табады. Саадет, Сафа және Мұрат Герей ханзадалар аз ғана жақтастарымен Қырымнан ноғайлардың қосындарына қашады.
Келесі 1585 жылдың көктемінде Саадет Герей Қырым хандығына қарсы екінші жорығын жасады. Бірақ Қырымның шетінде оны Алып Герей қалғай басқарған қалың татар әскері күтіп алады[8]. Саадет Герей амалсыз қайтып оралса, Алып Герей қалғай оны Шамәлі Тынық өзеніне дейін қуады.
Қайта-қайта сәтсіздікке ұшыраған соң ағайындылар бөлініп кетеді. Саадет Герей Құмықстанға барып, Шопан шамқал оған өз иелігінде пана береді. Сафа Герей Шеркесияға, Мұрат Герей Астраханға келіп, Мәскеу патшасы Федор Иоанновичтің қызметіне кіреді. Ағайынды Саадет пен Сафа Герей Ресей мемлекетімен келіссөздерге кірісті, ал олардың бауыры Мұрат Герей 1586 жылдың көктемінде Мәскеуге келіп, оны патша Федор Иоанновичтің өзі үлкен құрметпен қабылдайды. 1586 жылы қыркүйекте Астрахан наменгері болып тағайындалған Мұрат Герей ханзада астанадан Еділ бойынан Астраханға жіберіледі. Оның ағалары Саадет пен Сафа Герейлер Астрахан маңында үлкен ноғайлармен көшіп-қонып жүруге рұқсат алады.
1586 жылдың күзінде Сафа Герей Құмықстанға келіп, үлкен ағасы Саадет Герейге қосылады. Орыс үкіметі Мұрат Герейдің атынан екі ханзадаға елшілер жіберіп, Астраханға шақырады. Саадет Герей отбасымен Астраханға келеді, ал оның бауыры Сафа Герей Ресей үкіметімен ынтымақтасудан бас тартады.
1587 жылдың күзінде Саадет Герей Астраханда кенеттен қайтыс болады. Ол Астраханды Османлы бодандығына беру туралы Ыстанбұлмен жасырын келіссөздер жүргізгенінен хабардар болған Мәскеу үкіметінің бұйрығымен өлтірілді деп есептеледі. Бақшасарайдағы отбасылық дүрбеде жерленген. Кейіннен Саадет Герейдің кенже ұлы Шаһин Герей қалғай әкесінің орыстар қолынан қаза тапқанын тікелей айтады[9].
Дереккөздер өңдеу
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 283 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 284 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 285 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 287 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 288 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 296 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 297 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 298 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 305 б.