Шаһин Герей (қалғай)

	Шаһин Герей; қырымтат. Şahin Geray,; شاهين كراى
Лауазымы
1623 — 1628
Ізашары	Дәулет Герей
Ізбасары	Дәулет Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1585 ; Ноғай ордасы
Қайтыс болуы	1641 ; Родос, Осман империясы
Жерленді	Родос аралы
Династия	Герейлер
Әкесі	II Сағадат Герей
	өңдеу

Шаһин Герей (қырымтат. Şahin Geray; шам. 1585—1641) — Қырым нұреддині (1608-1609) әрі қалғайы (1610, 1623-1628), Қырым ханы II Сағадат Герейдің ұлы (1584), II Мехмет Герейдің немересі және I Дәулет Герейдің шөбересі.

Өмірбаяны

III Мехмет Герей ханның інісі әрі серігі. Әкесі Сағадат Герей айдауда болғанда Кіші Ноғай Ордасында дүниеге келген.

Кейін Шаһин Герей ағалары Дәулет және Мехметпен бірге Қырымға оралды. 1601 жылы Дәулет Герей II Ғазы Герей ханға қарсы қастандық ұйымдастырып, оны өлтіріп, хан тағына отыруды көздейді. Алайда, қастандық әшкереленіп, Дәулет Герей мен кейбір Шырын бейлері тұтқынға алынып өлтірілді, ал Мехмет Герей мен Шаһин Герей ханзадалар Қырымнан қашып кетті. Мехмет Герей Түркияға кетіп, онда бірнеше жыл түрмеде қамалды, ал Шаһин Герей шеркестерді паналады.

1608 жылы Османлы сұлтаны I Ахмет II Ғазы Герей ханның үлкен ұлы әрі мұрагері Тоқтамыс Герейді (1607–1608) биліктен шеттетті. Жаңа Қырым ханы болып II Дәулет Герей ханның (1608-1610) тірі қалған жалғыз ұлы I Селәмет Герейді тағайындады. І Селәмет хан Мехмет Герейді қалғай етіп, оның інісі Шаһин Герейді нұреддин етіп тағайындады. Келесі 1609 жылы ағайынды Мехмет пен Шаһин Герейлер I Селәмет Герей ханға қарсы қастандық ұйымдастырды, бірақ ол да әшкереленді. Мехмет пен Шаһин Қырымнан Солтүстік Кавказға қашып, соғысты жалғастыру үшін ноғайлар мен шеркестерден жасақ жинай бастады.

1610 жылы I Селәмет Герей қайтыс болды. Босаған хан тағына Мехмет Герей (Шаһин Герейдің ағасы) мен қалғай Жәнібек Герей (марқұм ханның асырап алған ұлы) үміткер болды. Алдымен ағайынды Мехмет Герей мен Шаһин Герей Қырымға келіп, Бақшасарайды басып алып, біріншісі өзін хан, екіншісі қалғай деп жариялады. Жәнібек Герей түріктердің Кефе бекінісіне қашады. Қырым татар әскерімен жаңа хан III Мехмет Герей түрік пашасынан ағайынды Жәнібек Герей мен Дәулет Герейді беруді талап етіп, Кефені қоршауға алды. III Мехмет Герей мен Жәнібек Герей Ыстанбұлға сыйлықтармен елшілік жіберді. Османлы сұлтаны І Ахмет (1603-1617) хан тағына Жәнібек Герейді бекітіп, оған әскери көмек көрсетті.

Сол 1610 жылы Жәнібек Герей жаңа шеріктермен Кефеден аттанып, Бақшасарайға кіріп, хан тағына отырады. Мехмет Герей мен Шаһин Герей астанадан солтүстік далаға қашты. Көп ұзамай ағайындылар мен олардың жақтастары Бақшасарайды басып алмақ болды, бірақ түріктерден жеңіліп, Бұжақ Ордасына қашып, Қантемір мырзадан пана тапты. Көп кешіктірмей Мехмет Герей Түркияға барып, сұлтанның бұйрығымен Жеті мұнара қамалына қамалды, ал Шаһин Герей Бұжақта қалды.

1614 жылы Қырым ханы Жәнібек Герей қалың әскерін бастап өзінің бүлікші туысын Бұжақ Ордасынан қуып шығу үшін жорыққа шығады. Шаһин Герей Солтүстік Кавказға қашып, сол жерден Иранға көшіп, ирандық шаһ Ұлы Аббастың (1587-1629) қызметіне кіреді. Шаһин Герей Иранда он жыл өмір сүрді. 1616-1618 жылдары Иран әскерінің құрамында Осман империясы мен Қырым хандығына қарсы соғысты. Соғыс қимылдары кезінде Шаһин Герей қолына түскен Қырымның асыл тектілерін өлтіріп, қарапайым жауынгерлерді Қырымға босататын.

1623 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны I Мұстафа (1622-1623) Жәнібек Герейді тақтан түсіріп, Мехмет Герейді Қырым ханы етіп тағайындады. 1623 жылы мамырда III Мехмет Герей Қырымға келіп, Бақшасарайда хан тағына отырды. Бұрынғы хан Жәнібек Герей Қырымнан шақырылып, Едирне маңындағы бір иелікке жер аударылды. Жаңа хан III Мехмет Герейдің өтініші бойынша Парсы шаһы Ұлы Аббас Шаһин Герейді Қырымға босатады.

1624 жылы 9 мамырда Шаһин Герей Парсыдан Қырымға келіп, екінші рет қалғай болып тағайындалды. Онымен бірге оның жеке сақшылары болған қызылбастардың үлкен жасағы (2 мыңдай адам) болды. Қайтып келгеннен кейін Шаһин Герей өзінің қарсыластары, қырымдық мырзалар және ағалармен айналыса бастады, кейбіреулері өлім жазасына кесілді, ал басқалары түрмеге жабылды. III Мехмет Герей дербес саясат жүргізе бастады және Парсыға қарсы жаңа соғыста Топқапыға әскери көмек көрсетуден бас тартты.

1624 жылдың көктемінде жаңа Осман сұлтаны IV Мұрат (1623-1640) III Мехмет Герей ханның биліктен шеттетілгенін және Жәнібек Герейдің хан тағына қайта оралғанын хабарлады. 21 мамырда Жәнібек Герей түрік жаңа шеріктерімен бірге Кефеге жетті. Осман үкіметі Мехмет пен Шаһинді Мореа мен Герцеговина наменгері етіп тағайындауды ұсынды. Алайда ағайындылар өздерінің мұрагерлік иелігі деп санаған Қырымнан кетуден бас тартты. Мехмет Герей мен Шаһин Герей түрік қолшоқпары Жәнібек Герейге қарсы соғысу үшін көп әскер жинады. Мехмет әскерінің бір бөлігімен Қарасубазар маңына орналасса, Шаһин әскерінің басқа бөлігімен түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алды. Маусым айында Осман сұлтаны Кефедегі Жәнібек ханға үлкен қосымша күш жіберді. 1624 жылы тамызда Жәнібек Герей мен түрік пашасы әскерімен (6 мың адам) Кефеден Бақшасарайға жорыққа шықты. Қарасубазар түбіндегі шайқаста Мехмет пен Шаһиннің басым күштері түрік әскерін талқандады. Жәнібек Герейдің өзі және түрік пашасы жаңа шеріктерінің қалдықтарымен бірге галерада Варнаға қашты. Жеңіске жеткеннен кейін III Мехмет Герей хан астанаға оралды, ал қалғай Шаһин Герей өз әскерімен Кефеге жылжып, оны басып алды. 1624 жылы күзде қалғай-сұлтан Шаһин Герей Бұжақ Ордасына қарсы жазалау жорығына шықты. Жазда III Мехмет Герей мен Жәнібек Герей арасындағы күрес кезінде Бұжақ Ордасының басшысы Қантемір мырза өз еркімен Қырымнан Бұжаққа қоныс аударады. Сонымен қатар, Қантемір мырза оңтүстік поляк иеліктеріне жойқын жорықтарын жалғастырды, ал III Мехмет Герей мен Шаһин Герей Польша-Литва мемлекетімен әскери одақ құруды жоспарлады. Қырым татар-ноғайларының үлкен әскерін бастап Шаһин Герей Бұжаққа басып кіріп, тіпті Ақкерманды басып алды, бірақ кейін түрік әскерлерінің жіберілгенін естіген соң оны тастап кетті. Қантемір мырза бағынуға мәжбүр болып, Бұжақ ұлыстарымен бірге 1624-1625 жылдың қысында Қырымға оралды. 1624 жылдың қыркүйегінде Қырымға түрік шәуіші келді, бұл сұлтанның атынан Топқапының III Мехмет Герей мен Шаһин Герейді Қырым хандығының билеушілері деп мойындағанын жариялады. 1624 жылы желтоқсанда бірінші қырым-казак әскери келісімі жасалды. Қалғай Шаһин Герей жеке өзі Запорожье сечіне келіп, казак гетмандары және старшындарымен келіссөз жүргізді. Шарт бойынша Шаһин Герей Қырым татарларын Запорожье казактарына шабуылдан сақтауға міндеттенді, сонымен қатар оларға өз көмегін беріге уәде етті. Казактар Осман империясына қарсы соғыста Қырымға әскери көмек көрсетуге уәде берді.

1625-1626 жылдары сұлтанның бұйрығымен III Мехмет Герей оңтүстік поляк иеліктеріне бірнеше жойқын жорықтар ұйымдастырды. 1624 жылдан бері поляк үкіметімен келіссөздер жүргізген Шаһин Герей татарлардың Поляк-Литва мемлекетіне жасаған жорықтарына қарсы болып, тіпті 1625-1626 жылғы қыста Қырым әскерінің жорығы туралы поляк қолбасшылығын ескертті.

1627 жылдың көктемінде шеркестерге қарсы жорыққа шыққан III Мехмет Қырымда қалған Шаһин Герейге Қантемір мырзаны тұтқындап, өлтіруді бұйырды. Алайда Қантемір мырза отбасымен, туыстарымен және барлық ұлыстарымен Қырымнан Бұжаққа қашып кетті. Мамырда Шаһин Герей мың адамдық қырым татар жасағын Қантемірді қууға артынан жіберді. Бірақ Қантемір мырза қырымдықтардың бір бөлігін (200 адам) өлтірді, ал қалған бөлігі (500 адам) оның жағына өтті. Бұған жауап ретінде Шаһин Герей қашқан ноғай мырзаларының отбасын қырып тастауға бұйырды. Қантемір мырза Бұжақтан Ыстанбұлға барып, Османлы сұлтаны IV Мұратқа ағайынды Мехмет пен Шаһин Герейді Қырымнан қуып, Жәнібек Герейді қайтадан хан тағына отырғызуға көндірді. Мехмет пен Шаһин Герейлер түріктердің шабуылын тойтаруға дайындала бастады. ІІІ Мехмет Герей Қырымда қалып, қарсыласы Жәнібек Герейдің түрік әскерімен бірге келуін күтсе, Шаһин Герей Бұжақ Ордасына қарсы жорық жасады.

1628 жылы 26 ақпанда Қырым татар әскерін бастаған Шаһин Герей Қырымнан Бұжаққа жорыққа аттанды. Наурызда Қырым татарлары Ақкерман төңірегін ойрандап, Бұжақ ұлыстарын қырып-жойды. Бұжақтан Шаһин Герей шекаралық түрік иеліктеріне беттеп, Килия мен Измаил бекіністерін алып, қиратты. Қантемір мырза ноғайлармен бірге Добруджаға қашып, сол жақта түрік әскерлерімен бірікті. Бабадаг түбіндегі шайқаста Қантемір мырза басқарған 30 мыңдық түрік-ноғай әскері Қырым татар әскерін бастаған Шаһин Герейді толығымен талқандады. Қалғай жанын аман алып әрең құтылып, әскерінің қалғандарымен Қырымға қашып, 23 сәуірде жетеді. Оның соңынан 1628 жылы 29 сәуірде Қантемір мырза үлкен әскермен Қырымға ат басын бұрды. Қантемір мырза үш апта бойы Бақшасарайдағы хан мен қалғайды қоршады. Мамыр айының соңында гетман Михаил Дорошенко мен полковник Олифер Голуб бастаған Запорожье казактарының әскері (4 мыңнан 6 мың адамға дейін) Қырымға келді. Қантемір мырза әскерін бастап казактарды қарсы алуға аттанды. 31 мамырда Бақшасарай маңындағы Алма өзенінің бойындағы шайқаста Запорожье казактары Кантемірді талқандап, оны Бақшасарай қоршауын алып, шегінуге мәжбүр етті. Бұл шайқаста казак гетман Михаил Дорошенко мен полковник Голуб қаза тапты, казактар 100-ге дейін, қырым татарлары екі жүз адамнан айырылды. Казактар Қантемірді бекінген тұрағынан қуып шығып, басып алды. Қантемір мырза әскерінің қалғандарымен Кефеге қашты. Содан кейін III Мехмет Герей хан мен қалғай Шаһин Герей қырым татар-казак әскерімен Кефеге қарсы жорыққа шығып, бекіністің маңындағы шайқаста Қантемірді талқандап, қалаға айдады. Жеңімпаздар түрік бекінісін қоршауға алып, оған зеңбіректерден оқ жаудыра бастады. 1628 жылы 21 маусымда сұлтан тағайындаған Жәнібек Герей хан түрік әскерімен Кефеге келді. Көп ұзамай Қырымның беделді адамдары мен қарапайым халық Жәнібектің жағына өтті. Ақсүйектер мен қарапайым халықтың қолдауынан айырылған Мехмет пен Шаһин Қырымнан қашуға мәжбүр болды. 9 шілдеде Жәнібек Герей Бақшасарайға кіріп, екінші рет хан тағына отырды. Шаһин Герей казак әскерімен аман-есен Қырымнан Запорожьеге шегінді, оған үлкен ағасы Мехмет Герей де келді. Ағайындылар Жәнібек Герейге қарсы күресті жалғастыруға дайындала бастады. Шаһин Герей поляк патшасы III Сигизмунд Васамен хат алысып, Жәнібекке қарсы көмек сұрап Варшаваға елшілік жібереді. Қырымды басып алған жағдайда Шаһин Герей өзін поляк тәжінің вассалы деп тануға уәде берді. Алайда Осман империясымен жанжалдасудан қорыққан поляк үкіметі Мехмет пен Шаһинге тікелей әскери көмек көрсетпей, Запорожье казактарына жан-жақты көмектесуді бұйырды. 1628 жылы қарашада Мехмет пен Шаһин Қырымға қарсы алғашқы жорығын жасады. Бұл жорыққа гетман Григорий Чорный басқарған Запорожье казактары мен Кіші ноғайлар қатысты. Казак-ноғай әскері Орқапыға жақындағанда, ол жерде Жәнібек Герей хан, қалғай Дәулет Герей және Қантемір мырза бастаған қырым татарларының қалың әскері қарсы алды. Казактар шегінуге мәжбүр болды. Қырым татарларының атты әскерінің басында тұрған Қантемір мырза казактардың арттарынан қуып, оларды Днепрге дейін айдады. Алайда жорық тобырының қорғанысымен аттанған казактар жаудың барлық шабуылдарын сәтті тойтарып отырды.

Келесі 1629 жылдың сәуір айында ағайынды Мехмет Герей мен Шаһин Герей Қырымға екінші жорық жасады. Гетман Григорий Чорныйдың басшылығымен Запорожье казактарының қалың әскерін (25 мыңнан 40 мың адамға дейін) бастаса, ал Мехмет пен Шаһин 2 мың адамдық шағын ноғайлар жасағын басқарды. Жәнібек Герей өз иелігін қорғау шараларын қолданып үлгерді. Сонау 1629 жылы наурызда Орқапыға қалғай Дәулет Герей мен Қантемір мырза қолбасшылығымен әскер жіберіп, 20 сәуірде Жәнібектің өзі негізгі күштерімен Қырымнан келді. Казактар Орқапыға жақындап, бекіністі басып алмақ болды, бірақ тойтарыс алды. Казактар үш күн бойы Қырым атты әскерінің шабуылына ұшырап, «тобырланып» шегінді.

Шегіну кезінде Мехмет Герей хан қарсыласы Жәнібек Герейге берілмек болды, бірақ казактар қолынан қаза тапты. Осыдан кейін казактар одақтас ноғайларды жоюға кірісті. Осы жағдайды пайдаланған Қантемір мырза мен қалғай Дәулет Герей казак тобырына басып кіріп, жауды талқандады. Ұрыстарда казактар 8 мыңға дейін қаза тапты, ал Кіші ноғайлар (қазылылар) көп жағдайда қаза болды. Қырымдықтарда 50-ге дейін мырзадан, 6 мыңға дейін сарбазынан айырылып, 1 мыңға дейін адам жараланды. Жараланған Шаһин Герей қырымдықтардың шағын тобымен Донға, одан Кіші Ноғай Ордасына (Қазы ұлысы) қашады. Жәнібек Герей Шаһин Герейге көмектескені үшін ноғайларға қарсы жазалау жорығын ұйымдастырды. Ханзада Мүбарак Герей бастаған Қырым татар әскері Қобан даласына кірді. Ноғай мырзалары Мүбаракқа бағыныштылықтарын білдіріп, Шаһинге ешқандай көмек көрсетпеуге уәде берді. Шаһин Герей шеркес мырзаларының көмегіне үміт артып, Кіші Ноғай Ордасынан Шеркесстанға қашады. Алайда Мүбарак Герей мен оның әскері ноғайларды тыныштандырып, шеркес мырзаларына қарсы жорыққа шығып, оларды да бағынуға мәжбүрледі.

Шаһин Герей Шеркесстаннан Құмықстанға қашып, Терек казактарымен қарым-қатынас орнатуға әрекеттеніп, сәтсіздікке ұшырады. Солтүстік Кавказда бекініп қала алмаған Шаһин Герей Парсы еліне кетіп, оны Ұлы Аббастың немересі әрі мұрагері жаңа ирандық шаһ I Сефи (1628-1642) қабылдады. I Сефи Шаһин Герейді жақсы қарсы алып, оған парсы уәлаяттарының бірінен лауазым берді.

1632 жылдың көктемінде Шаһин Герей уәлаят наменгерін өлтіріп, оны тонап, Ираннан Солтүстік Кавказға қашады. Алдымен Шаһин Герей Құмықстанға келіп, ол жерден Шеркесстанға көшуге мәжбүр болды. Бесленейде Алегук мырза және оның бауыры Адкджуктың қонысында қоныстанды. Сол жерден Шаһин Герей кейбір Қырым мырзаларымен байланысқа түсіп, Жәнібек Герей ханға қарсы шиеленіс туғызды. Бірақ оның хабаршылары ұсталып қалды. Жәнібек Герей қалғай Азамат Герейді өлтіруді бұйырды, ал оның бауырлары Мүбарак Герей мен Сафа Герей қашып кетті. Содан кейін Шаһин Герей Кіші Ноғай Ордасына барды, бірақ ноғай мырзалары оны өз ұлыстарына қабылдамай, иеліктерінен кетуді талап етеді. Азов тұрғындары оны қалаға кіргізубей қойды. Содан кейін шеркес мырзалары, Шаһин Герейдің туыстары мен достары оған пана беруден бас тартты. Осы кезде Османлы сұлтаны Шаһин Герейді Ыстанбұлға тартудың барлық амалын жасады. Мәскеу үкіметі Терек дуанбасыларына Қырым ханзадасымен қарым-қатынаста болуға тыйым салды.

Шаһин Герей IV Мұрат сұлтанның мейіріміне сүйенуге мәжбүр болып, сұлтанның өзіне және оның уәзірлеріне арнап үлкен қазынамен Ыстанбұлға елшілік жібереді, содан кейін 1633 жылы тамызда Осман империясының астанасына барады. Сұлтан IV Мұрат Шаһин Герейді Ыстанбұлда құрметпен қабылдап, Родос аралына жөнелтеді. 1641 жылы жаңа сұлтан Ибраһимнің бұйрығымен Шаһин Герей буындырып өлтірілді. Ол Родостағы Мұрат Рейс мешітінің жанында қалғай Фатих Шобан Гереймен бірге кесенеде жерленген^[1].

Әдебиет

Новосельский А. А. Борьба Московского государства с татарами в 17 веке. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1948.
Гайворонский Олекса. Повелители двух материков. — Т. 2. — Киев—Бахчисарай, 2009. — ISBN 9789662260038

Дереккөздер

↑ Агеев В. В. Погребения Гераев в архитектурном комплексе Мурад Рейса // Материалы по Археологии и Истории Античного и Средневекового Крыма. Вып. 6. Севастополь — Тюмень, 2014. С. 242—257.

[1] Агеев В. В. Погребения Гераев в архитектурном комплексе Мурад Рейса // Материалы по Археологии и Истории Античного и Средневекового Крыма. Вып. 6. Севастополь — Тюмень, 2014. С. 242—257.

[1]