Дәулет Герей (қалғай)

	Дәулет Герей; қырымтат. Devlet Geray,; دولت كراى
Лауазымы
1610 — 1623
Ізашары	Жәнібек Герей
Ізбасары	Шаһин Герей
1628 — 1631
Ізашары	Шаһин Герей
Ізбасары	Азамат Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Қайтыс болуы	13 қараша 1631
Династия	Герейлер
Әкесі	Шақай Мүбарак Герей
	өңдеу

Дәулет Герей (қырымтат. Devlet Geray; 13 қараша 1631 қай.) — Қырым хандығының нұреддині (1608-1610) және қалғайы (1610-1623, 1628-1631), Шақай Мүбарак Герей нұреддиннің ұлы, Қырым ханы I Дәулет Герейдің немересі, Қырым ханы Жәнібек Герейдің інісі.

Өмірбаяны

1584-1588 жылдары нұреддин болған ханзада Шақай Мүбарак Герей (Дәулеттің әкесі) 1588 жылы Қырымнан кетуге мәжбүр болып, Шеркесстанда тұрып, 1593 жылы қайтыс болды. Дәулет Герейдің анасы Бесленей руынан шыққан шеркес мырзаның қызы Дүрбике еді.

1608 жылы Османлы сұлтаны I Ахмет жаңа Қырым ханы етіп I Дәулет Герейдің кенже ұлы І Селәмет Герейді (1608–1610) тағайындады. І Селәмет Герей ағайынды Мехмет Герей мен Шаһин Герейді қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Жәнібек Герей мен Дәулет Герей ханзадалар шешелерімен бірге Шеркесстаннан Қырымға оралды. Селәмет Дүрбикке үйленіп, оның екі ұлын асырап алды.

1608 жылы ағайынды Мехмет пен Шаһин Герей I Селәмет Герей ханға қарсы қастандық ұйымдастырып, осы қастандықтың бетін ашты. Мехмет пен Шаһин Герейлер өздерінің лауазымдарынан айырылып, Қырымнан Кавказға қашады. І Селәмет Герей жаңа қалғай етіп Жәнібек Герейді, ал інісі Дәулет Герейді нұреддин етіп тағайындайды.

1610 жылы І Селәмет Герей қайтыс болғаннан кейін Жәнібек Герей мен Мехмет Герей бос қалған Қырым тағына үміткер болды. Алдымен Мехмет Герей Бақшасарайды басып алып, өзін жаңа хан деп жариялады. Жәнібек пен Дәулет Герей түрік пашасының қорғауымен астанадан Кефеге қашады. Қарсыластар Жәнібек Герей мен Мехмет Герей Ыстанбұлдағы сұлтан сарайына елшілік жіберіп, олардың хан тағына бекітуін сұрады. I Ахмет сұлтан Жәнібек Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, оған көмектесу үшін Кефеге түрік әскерін жіберді. Сол 1610 жылы түрік әскерінің қолдауымен Жәнібек қарсыласы Мехмет Герейді жеңіп, Бақшасарайды басып алып, хан тағына көтерілді. Жәнібек Герей қалғай қызметін інісі Дәулет Герейге берді.

1617 жылы тамызда Османлы үкіметінің өтінішімен Жәнібек Герей хан бауыры Дәулет Герейді Қырымда қалдырып, 10 мыңдық қырым татар әскерімен Синопқа жетіп, иран-түрік соғысына қатысады. 1617 жылы қыркүйекте қалғай-сұлтан Дәулет Герей сұлтанның бұйрығымен оңтүстік поляк иеліктеріне жойқын жорық жасады. Қырымдықтар Канев пен Ақ Шіркеу төңірегін қиратып, ноғайлар Львов маңына жорыққа шықты.

1618 жылдың жазында Дәулет Герей оңтүстік поляк иеліктеріне қарсы жаңа Қырым жорығын басқарды. Қырым татарларының әскері Каменец маңындағы поляк тұрағына шабуыл жасады, бірақ тойтарыс алды. Есесіне татарлар мен ноғайлардың жекелеген жасақтары Винница, Бар, Тарнополь, Синявец, Дубно және Львов төңірегін ойсыратты.

1620 жылы Жәнібек Герей хан Поляк-Литва мемлекетіне қарсы жаңа жорыққа Дәулет Герей мен Қантемір мырза бастаған әскерді аттандырды. Қырымдықтар мен ноғайлар Подолия мен Брацлавщинаны ойрандады. Бұл жорық Молдовадағы Цецора түбіндегі шайқаста ұлы тәжді гетман Станислав Жолкевскийдің қолбасшылығымен поляк әскерінің жеңілуімен аяқталды. Қырым татарлары бай олжа мен асыл тұтқындарды алып кетті, кейін олар үлкен төлемге босатылды.

Келесі 1621 жылы қалғай Дәулет Герей Жәнібек Герейдің оңтүстік поляк иеліктеріне жасаған ұлы жорығына қатысты. Қырым әскері түрік әскерімен бірігіп, Хотын түбіндегі поляк-казак әскерімен шайқасқа қатысты. Хотын шайқасы қаза тапқандар және жараланғандармен ауыр шығынға ұшыраған түрік-қырым әскерінің жеңілуімен аяқталды.

1623 жылдың көктемінде жаңа түрік сұлтаны I Мұстафа (1622-1623) Жәнібек Герейді биліктен шеттетіп, жаңа Қырым ханы етіп III Мехмет Герейді тағайындады. Бұрынғы хан Жәнібек Герей қалғай Дәулет Гереймен бірге түрік иелігіне кетті.

1624 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны IV Мұрат (1623-1640) хан III Мехмет Герейдің биліктен айырылғандығын және хан тағының Жәнібек Герейге қайтарылғанын хабарлады. Жәнібек пен оның інісі Дәулет Герей түрік әскерлерімен бірге Кефеге жетті. Алайда III Мехмет Герей мен қалғай Шаһин Герей қырым татар күшін жинап, сұлтанның бұйрығын орындаудан бас тартты. Қарасубазар түбіндегі шайқаста қырымдықтар түрік әскерін талқандап, Кефе бекінісін басып алды. Жәнібек пен Дәулет Герейлер түрік әскерлерінің қалғандарымен бірге кемемен Варнаға қашты.

1628 жылы маусымда түрік үкіметі Жәнібек Герейді екінші рет Қырымның жаңа ханы деп жариялады. 21 маусымда Жәнібек Герей және бұрынғы қалғай Дәулет Герей қалың түрік әскерімен Кефеге жетті, оны III Мехмет Герей хан мен қалғай Шаһин Герей қоршады. Қырым татарларының мырзалары өз әскерлерімен III Мехметке опасыздық жасап, Жәнібектің жағына өтті. Түрік-татар әскерін бастаған Жәнібек Герей Кефеден аттанып, Бақшасарайды басып алып, хан тағына екінші рет отырды. Дәулет Герей екінші рет қалғай болып тағайындалды. Қырым ақсүйектерінің қолдауынан айырылған Мехмет пен Шаһин Герей Запорожьеге қашады. Запорожье казактары Қырым хандығындағы билікті қайтару жолындағы күресте оларға әскери көмек көрсетуге уәде берді. Қалғай Дәулет Герей 1628 жылдың күзі мен 1629 жылдың көктемінде Запорожье казактары мен ноғайларды бастап келген Мехмет пен Шаһин Герейлердің Қырым хандығына қарсы екі әскери жорығына тойтарыс беруге қатысты.

1629 жылдың күзінде қалғай Дәулет Герей Польша-Литва мемлекетінің оңтүстік иеліктеріне үлкен шабуыл жасады. Қантемір мырза қолбасшылығындағы Бұжақ ордасымен біріккен Дәулет Герей алдымен Молдавияға беттеп, ол жерден кенеттен Подолия мен Галисияға басып кіреді. Қырымдықтар мен ноғайлар жақын маңдағы қалалар мен ауылдарды ойрандап, жергілікті халықты қырып, тұтқындай бастады. Ұлы тәж сақшысы Стефан Хмелецкий поляк хоругтар және реестрлі гетман Григорий Чорный казак полктерімен тонау және тұтқындарды ұстау үшін шашырап кеткен жекелеген қырымдық және ноғай жасақтарын жойды. Бурштин түбіндегі шайқаста поляктар мен украин казактары Қантемір ұлының жетекшілігіндегі негізгі жеті мың адамдық қырым татарларының «тобын» толығымен талқандады. Жеңімпаздар қырымдықтардың көпшілігін өлтіріп, он мың тұтқынды босатты. Бұл сәтсіз жорықта қырым татарлары мен ноғайлары қаза тауып, тұтқынға алынған он бес мыңға дейін адамынан айырылды. Қаза болғандардың арасында Қантемірдің ұлы болды, ал ханзада Ислам Герей тұтқынға түсті. 1630 жылы қаңтарда Қырым татарлары өздерімен бірге бір тұтқынды да әкелмей, Қырымға оралды.

1631 жылы қарашада қалғай Дәулет Герей ұрпақ қалдырмай қайтыс болды. Жаңа қалғай болып Қырым ханы І Селәмет Герейдің (1608-1610) ұлы бұрынғы нұреддин Азамат Герей (1631-1632) тағайындалды.

Әдебиет

Новосельский А. А. Борьба Московского государства с татарами в 17 веке. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1948.
Гайворонский Олекса. Повелители двух материков. — Т. 2. — Киев—Бахчисарай, 2009. — ISBN 9789662260038