I Селәмет Герей
I Селәмет Герей (қырымтат. I Selâmet Geray) — 1608-1610 жылдары Қырым ханы болған Герей әулетінің өкілі, Қырым ханы I Дәулет Герейдің кенже ұлы, Тоқтамыс Герейдің ағасы әрі мұрагері.
| I Селәмет Герей қырымтат. I Selâmet Geray, ١ سلامت كراى | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1608 — 1610 | ||||
| Ізашары | Тоқтамыс Герей | |||
| Ізбасары | Жәнібек Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1558 | |||
| Қайтыс болуы | 1610 | |||
| Жерленді | Бақшасарай | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Дәулет Герей | |||
| Балалары | Азамат, Мүбарак, Баһадүр, Ислам, Сафа, Қырым, Мехмет, Әділ | |||
өңдеу  |
||||
.svg){kind=icon}
Өмірбаяны
өңдеуҮлкен ағалары Қырым ханы II Мехмет Герей мен қалғай Алып Герей арасындағы қақтығыста Селәмет Герей соңғысының жағына шықты. 1581 жылы ағайынды Селәмет пен Алып Герей үлкен ағасы Қырым ханы Мехмет Гереймен жанжалдасқан соң Қырымнан қашып кетеді[1]. Ханзадалар ханның әрекетіне Османлы сұлтаны III Мұратқа шағымдану үшін түрік иеліктеріне барады. Алайда, жолда оларды украин казактары тұтқындап, Шеркеске алып келеді. Қырым ханы Мехмет Герей казактарға елші жіберіп, қашқын бауырларын қайтарып алу үшін оларға үлкен төлем ұсынады. 1582 жылдың көктемінде Алып пен Селәмет Герей ханзадалар босатылып, поляк елшілігімен бірге Ыстанбұлға барып, онда олар сұлтан сарайында қолдау тапты. Сол жылдың күзінде Қырым ханы Мехмет Герей інілерімен татуласып, олардың Қырымға қайтуына рұқсат береді. Алып Герей қалғай лауазымын алады.
1584 жылдың көктемінде Қырым ханы Мехмет Герей көп әскер жинап, түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алады. Османлы сұлтаны ІІІ Мұрат Мехмет Герейді биліктен алып, жаңа Қырым ханы етіп Түркияда ұзақ өмір сүрген бауыры Ислам Герейді тағайындады. II Ислам Герей түрік жасағымен Кефеге келеді. Қалғай Алып Герей інілері Селәмет, Мүбарак және Фатих Гереймен бірге Ислам Герей жағына өтеді. Шонжарларының қолдауынан айырылған Мехмет Герей отбасымен және бірнеше жақтаушыларымен бірге Ноғай Ордасына қашады. Оның соңынан Алып, Шақай Мүбарак, Селәмет Герей ханзадалары қууады. Орқапы төңірегінде тақтан айырылған Қырым ханы Мехмет Герей ұсталып, өлтірілді.
1584-1585 жылдары Қырым ханы Ислам Герей мен інісі әрі Мехмет Герейдің үлкен ұлы Сағадат Герей арасындағы күрес кезінде Селәмет Герей біріншіні қолдады[2].
1588 жылдың көктемінде Қырым ханы II Ислам Герей қайтыс болғаннан кейін қалғай Алып Герей өзін жаңа хан деп жариялап, әскерін Ақкерманда орналастырды[3]. Алып Герейді қолдаған Селәмет Герей Орқапы мойнағын күзетеді. Сәуір айында Османлы сұлтаны жаңа Қырым ханы етіп тағайындаған Ғазы Герей Қырымға келеді. Ғазы Герей Бақшасарайды басып алып, ханның астанасына барлық ағайын-бауырлардың оған келуін талап етеді. Өмірі үшін қауіптенген қалғай Алып Герей Түркияға қашса, нұреддин Шақай Мүбарак Герей Шеркесияны паналайды. Селәмет пен Фатих Герей бұйрыққа мойнсұнып, Бақшасарайға жиналады. II Ғазы Герей билігі тұсында Селәмет Герей Мехмет Герейді өлтірудегі кінәсін мойындап, кешірілді, тіпті қалғай болып тағайындалды. Бір айдан астам уақыт қалғай болып қызмет етті. 1588 жылы маусымда ханзада Сафа Герей (Мехмет Герейдің ұлдарының бірі) және көптеген қырым және ноғай мырзалары Ғазы Герейдің кешіріміне ие болып, Қырымға оралды. Көп ұзамай Сафа Герей мен Селәмет Герей арасында жанжал туындайды. Қалғай Селәмет Герей мен Әли-бей Шырын мырза өз өмірлеріне қауіптеніп, Кефеге қашады. Сол кезде Селәмет Герейдің өзі былай деді: «Мен ханнан емес, дұшпандарымнан қаштым: ханға Сафа Герей сұлтан мен Арсланай мырза һәм көптеген ноғай мырзалар келді, бірақ біз Сафа Герей сұлтанның әкесін, Арсланай мырзаның ағасы Есен бейді өлтірдік қой... Ал өлімнен кім қашпас еді!». Қырым ханы Ғазы Герей қашқындарды беруді талап етті, бірақ Кефе пашасы одан бас тартты. Жаңа қалғай болып басқа бауыры Фатих Герей тағайындалды.
1596-1601 жылдары I Фатих Герейдің тұсында және II Ғазы Герейдің екінші билігінің басында Селәмет Герей қайтадан Қырымда қалғай дәрежесін иеленді, бірақ II Ғазы Герей I Фатих Герейдің сыбайластарын қудалағанда, ол елден екінші рет кетіп қалады.
1601 жылы маусымда Ғазы Герейдің бұйрығымен оның сақшылары Құрбан айт мерекесінде ханға қарсы қастандық дайындап жүрген нұреддин Дәулет Герей мен Шырын бейі Құтлы Герейді атып өлтіреді. Дәулет Герейдің інілері Мехмет пен Шаһин Герей ханзадалар Қырымнан Түркия мен Шеркесияға қашып кетеді. Ғазы Герей қалғай Селәмет Герейді сатқындық жасады деп күдіктене бастайды. Сол 1601 жылы қыркүйекте Селәмет Герей Қырымнан Ақкерманға қашып, ол жерден Осман империясына көшіп кетеді. Қырым ханы Ғазы Герей сұлтаннан қашқынды Қырымға жіберуді немесе өзі оны өлтіруді талап етеді. Сұлтан бас тартады, бірақ ханзаданы алыс жаққа жер аударып жіберемін деп уәде береді.
Селәмет Герей Анадолыға жер аударылды, сол кезде сонда Қара Йазыджи мен Дели Хасан сұлтанға қарсы шықты. Қырым ханзадасы көтерілісшілерге қосылады. Көтеріліс жеңілгеннен кейін Селәмет сұлтаннан кешірім сұрап, кешірім алады. Оған өмір берілгенімен, бостандығынан айырылды — Селәмет Герей келесі жеті жылды Ыстанбұлдағы Жетіқала бекінісінде өткізді.
1607 жылдың аяғында Қырым ханы II Ғазы Герей қайтыс болып, өзінің үлкен ұлы әрі қалғайы Тоқтамыс Герейді мұрагер етіп тағайындайды. Бақшасарайдағы ірі Қырым бейлері Ғазы ханның еркін растап, Тоқтамыс Герейді жаңа хан етіп сайлайды. Бұл тағайындау Осман сұлтанымен келісілмеген болатын. 1608 жылдың көктемінде Ыстанбұлға Қырым елшілігі келіп, сұлтан І Ахметке Тоқтамыстың хан тағына сайланғаны туралы хабардар етіп, оның тағайындалуын мақұлдауды сұрайды. Бірақ Осман падишасы тиісті жарлық шығарудан бас тартады.
1608 жылы сәуірде Жетіқалада жеті жыл түрмеде отырған 50 жастағы Селәмет Герей босатылып, Ыстанбұлға жеткізілді, сонда сұлтан І Ахмет оны Қырымның жаңа ханы деп жариялады. Қалғай болып Селяметтің інісі әрі майдандас серігі Мехмет Герей тағайындалды. Жаңа хан Қырымға теңіз арқылы, ал қалғай жаңа шерік жасағымен құрлықпен аттанды. Осы кезде Ғазы Герейдің ұлдары Тоқтамыс Герей хан мен Сефер Герей қалғай өз жақтастарымен құрлық арқылы Ыстанбұлға беттеді. Оңтүстік Буг өзенінің (татарлар оны Ақсу деп атайды) жағасында Мехмет Герей жаңа шеріктердің жасағымен бірге Ғазы Герейдің ұлдарына шабуыл жасап, олар сонда қаза тапты.
Селәмет Герей Қырымға келіп, Бақшасарайға барып, хан тағына отырды. Қырым бейлері сұлтанның жарлығын орындауға мәжбүр болды. Билігін нығайтқан Селәмет Герей інісі Мехмет Герейді қалғай етіп тағайындаса, Шеркесиядан Қырымға келген басқа інісі Шаһин Герей нұреддин болды. Шаһин Гереймен бірге Жәнібек пен Дәулет Герей (Шақай Мүбарак Герейдің ұлдары) ханзадалар анасы Дүрбикемен бірге Қырымға оралды. Қырым ханы Селәмет Герей Дүрбикеге үйленіп, балаларын асырап алғандығын жариялады.
1609 жылы ағайынды Мехмет пен Шаһин Қырым ханы Селәмет Герейге қарсы сәтсіз қастандық ұйымдастырып, Қырымнан қашуға мәжбүр болды. Селәмет Герей өзінің асырап алған ұлы Жәнібек Герейді (1609-1610) қалғай, ал оның інісі Дәулет Герейді (1609-1610) нұреддин етіп тағайындайды.
I Селәмет Герей екі жылдан сәл астам уақыт билік жүргізді, билік еткен кезде ешқандай қарсылық көрмей, ақсүйектермен тату болды. Ол тек өзінің қалғайы мен нұреддині — Мехмет пен Шаһин Герейлермен қақтығысты, бірақ басымдыққа ие болып, оларды Қырымнан Бұжаққа (Днестр мен Дунай өзендерінің арасындағы дала) ығыстырды.
Селәмет Герей өзінен бұрынғылардың саясатын жалғастыра отырып, Ресей мен Польшаның шекаралас аймақтарына шапқыншылықтар ұйымдастырды.
Қырым ханы Селәмет Герейдің ұрпағы көп болды. Біраз ерекшеліктерді қоспағанда, 1671 жылдан кейін билік еткен Қырым хандарының барлығы I Селәметтің ұрпақтары болды.
52 жастағы Селәмет Герей 1610 жылы мамырдың аяғында немесе маусымның басында қайтыс болды. Ол Бақшасарайдағы Хамушан орамында орналасқан дүрбеде (кесене) жерленген. Дүрбе сақталмай қалды.
Әдебиет
өңдеу- Гайворонский Алексей. Созвездие Гераев. — Ақмешіт, 2003 ж.
- Олекса Гайворонский «Повелители двух материков», том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. ISBN 978-966-96917-1-2
- Олекса Гайворонский «Повелители двух материков», том 2, Киев-Бақшасарай, 2009 ж. ISBN 978-966-2260-03-8, ст. 23-35