Герейлер (әулет)

Герейлер (қырымтат. Geraylar[3], كرايلر; жек. т. — Geray, كراى) — XV ғасырдың басынан бастап 1783 жылы Ресей империясына қосылғанға дейін Қырым мемлекетін басқарған хандар әулеті.

Герейлер
қырымтат. Geraylar
Герейлер (әулет)
Герейлердің таңбасы
Елі Қырым хандығы
Негізін салушы үйі Шыңғыс хан әулеті
Титулдары
Негізін салушысы I Қажы Герей
Соңғы билеушісі Шаһин Герей
Негізі салынған жыл 1441 жылы
Ыдырауы

Әулеттің негізін қалаушы - ұзақ күрес нәтижесінде Қырымның Алтын Ордадан тәуелсіздігіне қол жеткізген Қырымның алғашқы ханы I Қажы Герей болды. Герейлер - Шыңғыс хан әулеті (Шыңғыс ханның ұрпақтары), Тоқатемірлердің бір тармағы. Олар Тоқтамыстың әкесі Түй Қожа оғланның інісі Жанақ оғланнан тарайды. Жанақ оғланның үлкен ұлы, Қазан хандар әулетінің негізін қалаушы Ұлық Мұхаммедтің әкесі Ішкіле Хасан оғлан.

Кейбір әулет өкілдері Қазан, Астрахан және Қасым хандықтарының тағын да иемденді.

I Дәулет Герей Иван Грозныйға қарсы соғыстарымен танымал. Қырым тағындағы соңғы Герей Шахин Герей болды, ол тақтан бас тарттып, Ресейге көшті, содан кейін Түркияға аттанды, онда жазаға тартылды. Герейлердің Шобан жанама тармағы болды, оның бірі - Әділ Герей - Қырым тағын иеленді.

Бүгінгі таңда өзін тақ мұрагері деп санайтын үміткерлердің бірі - Лондонда тұратын Жазар Памир Герей және Ресейде тұратын Ермек Дәулет Герей.

Қырым киіз үйінің билеушілері өңдеу

Қырым хандарының тізімі өңдеу

Басқару жылдары Аты
1441-1466 I Қажы Герей
1466 Нұрдəулет Бірінші басқаруы
1466 I Меңлі Герей Бірінші басқаруы
1466-1468 Нұрдəулет Екiншi басқаруы
1468-1475 I Меңлі Герей Екiншi басқаруы
1475 Хайдар хан
1475-1478 Нұрдəулет Үшінші басқаруы
1477 әулет биліктен уақытша аластатылды
1478-1515 I Меңлі Герей Үшінші басқаруы
1515-1523 I Мехмет Герей
1523 I Ғазы Герей
1523-1532 I Саадет Герей
1524 I Ислам Герей (І Саадет Гереймен қатар)
1532-1550 I Сахиб Герей
1550-1577 I Дәулет Герей
1577-1584 II Мехмет Герей
1584 II Ислам Герей Бірінші басқаруы
1584 II Саадет Герей
1584-1588 II Ислам Герей Екiнші басқаруы
1588-1596 II Ғазы Герей Бірінші басқаруы
1596 I Фатих Герей
1596-1607 II Ғазы Герей Екiншi басқаруы
1607-1608 Тоқтамыс Герей
1608-1610 I Селәмет Герей
1610-1623 Жәнібек Герей Бірінші басқаруы
1623-1628 III Мехмет Герей
1628-1635 Жәнібек Герей Екінші басқаруы
1635-1637 Инает Герей
1637-1641 I Баһадүр Герей
1641-1644 IV Мехмет Герей Бірінші басқаруы
1644-1654 III Ислам Герей
1654-1666 IV Мехмет Герей Екiншi басқаруы
1666-1671 Әділ Герей
1671-1678 I Сәлім Герей (Қажы Сәлім Герей) Бірінші басқаруы
1678-1683 Мұрат Герей
1683-1684 II Қажы Герей
1684-1691 I Сәлім Герей Екiншi басқаруы
1691 III Саадет Герей
1691-1692 Сафа Герей
1692-1699 I Сәлім Герей Үшінші басқаруы
1699-1702 II Дәулет Герей Бірінші басқаруы
1702-1704 I Сәлім Герей Төртінші басқаруы
1704-1707 III Ғазы Герей
1707-1708 I Қабылан Герей Бірінші басқаруы
1709-1713 II Дәулет Герей Екiншi басқаруы
1713-1715 I Қабылан Герей Екiнші басқаруы
1716-1717 III Дәулет Герей (Қара Дәулет Герей)
1717-1724 IV Саадет Герей
1724-1730 II Меңлі Герей Бірінші басқаруы
1730-1736 I Қабылан Герей Үшінші басқаруы
1736-1737 II Фатих Герей
1737-1740 II Меңлі Герей Екiншi басқаруы
1740-1743 II Селәмет Герей
1743-1748 II Сәлім Герей
1748-1756 Арслан Герей Бірінші өзгерісі
1756-1758 Хәлім Герей
1758-1764 Қырым Герей Бірінші басқаруы
1765-1767 III Сәлім Герей Бірінші басқаруы
1767 Арслан Герей Екiншi өзгерісі
1767-1768 Мақсұт Герей
1768-1769 Қырым Герей Екiнші басқаруы
1769-1770 IV Дәулет Герей Бірінші басқаруы
1770 II Қабылан Герей
1770-1771 III Сәлім Герей Екiнші басқаруы
1771-1775 II Сахиб Герей
1775-1777 IV Дәулет Герей Екiншi басқаруы
1777-1782 Шаһин Герей Бірінші басқаруы
1782 II Баһадүр Герей
1782-1783 Шаһин Герей Екiншi басқаруы

1624 жылы Жәнібек Герей мен 1771-1772 жылдары Мақсұт Герейдің билік еткен кезеңдері есепке алынбайды. Бұл хандарды Осман сұлтандары ресми түрде мақұлдағанымен, олар таққа отыра алмай, шын мәнінде Қырымды басқарған жоқ. Осы жылдары Қырым хандығын іс жүзінде, сәйкесінше, III Мехмет Герей және II Сахиб Герей басқарды.

Кейбір еңбектерде аталған Шаһбаз Герей (1787-1789) мен Бақыт Герей (1789-1792) хандар тізімге кірмейді, өйткені олар 1783 жылы Ресей империясына қосылған Қырымды шынымен басқармаған. Осы екі билеушінің қол астында Қырым мемлекетінің бөлігі деп саналған Бұжақ қана болды.

Герей руынан шыққан Қасым хандары өңдеу

Герей руынан шыққан Қазан хандары өңдеу

Герей руынан шыққан Астрахан хандары өңдеу

Герей руынан шыққан Сібір хандары мен ханзадалары өңдеу

  • Абылай Герей, Сібір ханы (1628 бастап 1631 дейін).
  • Дәулет Герей, Сібір ханзадасы, 1662-1665 жылдары жергілікті тұрғындардың орыстарға қарсы көтерілісін басқарды.

Құрлықтық Қырым (Бұжақ) хандары өңдеу

Герей руынан шыққан Қырым қалғайлары өңдеу

Герей руынан шыққан Қырым нұреддиндер өңдеу

Герей руынан шыққан Орқапы орбейі өңдеу

Герей руынан шыққан Қобан серәскерлері өңдеу

Герей руынан шыққан Бұжақ серәскерлері өңдеу

Герей руынан шыққан Едисан серәскерлері өңдеу

Герей руынан шыққан Жедішкөл серәскерлері өңдеу

Герей руынан шыққан Жембойлық серәскерлері өңдеу

Герей руынан шыққан Қобан башбұғылар өңдеу

Герей руынан шыққан тарихшылар өңдеу

XX-XXI ғасырлардағы Герей әулеті өңдеу

  • Сұлтан Қадыр Герей (1891—1953), патша әскерінің полковнигі. Азамат соғысы кезінде жараланып, Түркияға көшіп, сол жерден АҚШ-та «Шеркес-грузин қоғамын» құрды.
    • Шыңғыс Герей (1921 туғ.), алдыңғының үлкен ұлы. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде американдық барлау қызметінде болды. Жазушы және ақын, «Биліктің көлеңкесі» («The Shadow of Power») кітабының авторы.
    • Жұматай Герей (1916-1976) Түркістандағы басмашы жасағының жетекшісі. Ол коммунизмге қарсы күресті.
    • Азамат Герей (1924—2001), алдыңғының інісі.
      • Қадыр Дәулет Герей (1961 туғ.), алдыңғының бірінші некесінен туған үлкен ұлы.
      • Абазбек Герей (1965 туғ.) Жұматай Герейдің ұлы
        • Шыңғыс Кәрім Сұлтан Герей (1992 туғ.), алдыңғының ұлы.
      • Әділ Сағат Герей (1964 туғ.), алдыңғының інісі.
        • Темужин Сердж Герей (2002 туғ.), алдыңғының ұлы.
      • Каспиан Герей (1972 туғ.), Азамат Герейдің екінші некесінен туған жалғыз ұлы
      • Ермек Дәулет Герей (1998 туғ.), Абазбек Герейдің ұлы (Ресейде тұрады[4])

Сілтеме өңдеу

Дереккөздер өңдеу

  1. Документы Крымского ханства из собрания Хусейна Фейзханова / сост. и транслит. Р. Р. Абдужемилев; науч. ред. И. Миргалеев. – Симферополь: ООО «Константа». – 2017. – 816 с. ISBN 978-5-906952-38-7
  2. Сагит Фаизов. Письма ханов Ислам-Гирея III и Мухаммед-Гирея IV к царю Алексею Михайловичу и королю Яну Казимиру, 1654-1658: крымскотатар. дипломатика в полит. контексте постпереяслав. времени - Москва : Гуманитарий, 2003. - 166 с. ISBN 5-89221-075-8
  3. Qırım tarihı. E. Çubarovnıñ muarrirliginen. Aqmescit. Tezis. 2009 /История Крыма. Под ред. Э. Чубарова. Симферополь. Тезис. 2009/ ISBN 978-966-470-016-7
  4. Шыңғыс ханның Қырым ұрпақтары: олар қандай құпияларды сақтайды — Рамблер/субботний