Нұрдәулет (Қырым ханы)
Нұрдәулет Герей (қырымтат. Nur Devlet, ?—1503, Қасым) — 1466-1467, 1467-1469, 1475-1476 жылдары Қырым ханы, 1486-1490 жылдары Қасым билеушісі болған. Қырым ханы I Қажы Герейдің екінші ұлы әрі мұрагері.
| Нұрдәулет қырымтат. Nur Devlet, نور دولت | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1466 — 1467 | ||||
| Ізашары | I Қажы Герей | |||
| Ізбасары | I Меңлі Герей | |||
| ||||
| 1467 — 1469 | ||||
| Ізашары | I Меңлі Герей | |||
| Ізбасары | I Меңлі Герей | |||
| ||||
| 1475 — 1476 | ||||
| Ізашары | Хайдар Герей | |||
| Ізбасары | I Меңлі Герей | |||
| ||||
| 1486 — 1490 | ||||
| Ізашары | Данияр | |||
| Ізбасары | Сатылған | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | белгісіз Қасым | |||
| Қайтыс болуы | 1503 Қасым | |||
| Жерленді | Қажы Герей дүрбесі, Салашық, Бақшасарай | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Қажы Герей | |||
| Балалары | Бірдәулет (1480 қай.), Сатылған, Жанай | |||
өңдеу  |
||||
.svg){kind=icon}
Өмірбаяны
өңдеу1466 жылы әкесі I Қажы Герей қайтыс болғаннан кейін Нұрдәулет інісі I Меңлі Гереймен билік үшін күресті. Күрес әртүрлі табыстармен жалғасты (1467 және 1469 жылдары Нұрдәулет билігінен айырылды) және 1478 жылы Меңлі Герейдің жеңісімен аяқталды. Нұрдәулет Алтын Орда билеушілерінің қолдауына сүйенді, өйткені Қырым шонжарлары I Меңлі Герейді қолдады.
Тақтан біржола айрылғаннан кейін Нұрдәулет Польшаға қашып кетті. 1479 жылы ол Мәскеудің ұлы кінәзі III Иван Васильевичтің қызметіне қосылды. 1480 жылы Нұрдәулет воевода кінәзі Василий Иванович Ноздреватыймен бірге Еділ бойымен Ұлы Орданың астанасы Сарайға дейін шапқыншылық жасап, тонап кетті. 1486 жылы Нұрдәулет Қасым тағын Мәскеудің ұлы кінәзі III Иван Васильевичтен алды.
Сол жылы Алтын Орда билеушілерінің бірі Мұртаза Нұрдәулеттің көмегімен Қырым ханы I Меңлі Герейді тақтан тайдыруға әрекет жасады. Мұртаза Нұрдәулет пен Иван III Васильевичке елші Шах Бағлұлмен бірге хат жіберді, бірақ Иван екі хатты да қолға түсіріп, өзінің адал одақтасы Меңлі Гереймен қарым-қатынасын үзгісі келмей, оған хат жіберді. Осыдан кейін оңтүстік шекаралардағы дұшпандық әрекеттердің алдын алу үшін Мәскеудің Ұлы кінәзі Иван III Васильевич сол Нұрдәулет басқарған әскерді жіберді[1].
1487-1490 жылдары «Ахметтің балаларына» қарсы жорықтарға қатысты. 1490 жылы сәуірде соңғы рет Ұлы Ордаға қарсы бұл жолы ұлы Сатылғанмен бірге жорыққа шықты. Рахимзяновтың айтуынша, Нұрдәулет Қасыммен бірге біраз уақыт Кашираға да билік етті. Сірә, 1490 жылдың аяғында Қасымның тағы өзінің ұлы Сатылғанға өтті.
Ол Қасымда тұрды. 1498 жылы тамызда оған Меңлі Герейдің елшісі Шавал келді. Өмірінің соңғы жылдарында ауырды. 1502 жылы қарашада ауру күшейіп, 1503 жылы Нұрдәулет көз жұмды. Оның қайтыс болғаны жайлы 1503 жылы 22 қыркүйекте Қырым елшілігінде хабарлайды.
Ханзада Сатылғанның адамдары 1504 жылы 16 мамырда Меңлі Герейдің сұрағаны бойынша Нұрдәулеттің сүйегін Қырымға жіберу жайлы Ұлы кінәздан рұқсат сұрады. Бұл 1504-1505 жылдары қыста орындалды. Сондықтан, Нұрдәулет басқа Қасым билеушілері сияқты Қасымда емес, Қырымда жерленген.
Әдебиет
өңдеу- Вельяминов-Зернов В. В. III. Нұрдәулет // Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу — 2. — СПб.: В тип. Имп. Академии наук, 1863. — Т. I. — Б. 91-148. — XIII, 558 б.
- Гайворонский О. Герейлердің шоқжұлдызы. — Симферополь, 2003.
- Рахимзянов Б. Р. Қасым патшалығындағы Қырым әулеті // Көзқарас: Ғылыми-зерттеу мақалаларының жинағы. — Қазан: Мастер Лайн, 2000. — 69—88 б.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Почекаев Р. Ю. Орда патшалары. Алтын Орда хандары мен билеушілерінің өмірбаяны — СПб.: Евразия, 2010. — 408 б. — ISBN 978-5-91852-010-9.