I Сахиб Герей
I Сахиб Герей (қырымтат. I Sahib Geray; 1501—1551) — Қазан (1521-1524) мен Қырымның (1532-1551) ханы. Қырым ханы І Меңлі Герейдің кіші ұлы, І Мехмет Герейдің кіші інісі, шамамен Сүлеймен сұлтанның нағашы ағасы. Бақшасарайдың негізін қалаушы.
| I Сахиб Герей қырымтат. I Sahib Geray | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1521 — 1524 | ||||
| Ізашары | Шаһғали | |||
| Ізбасары | Сафа Герей хан | |||
| ||||
| 1532 — 1551 | ||||
| Ізашары | I Ислам Герей | |||
| Ізбасары | I Дәулет Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1501 Қырым | |||
| Қайтыс болуы | 1551 Қырым | |||
| Жерленді | Қажы Герей дүрбесі, Бақшасарай | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Меңлі Герей | |||
| Балалары | Әмин Герей, Әділ Герей, Ғазы Герей, Шахбаз Герей, Қажы Герей, Селәмет Герей, Ғазанфер Герей, Сахиб Герей, Айбике | |||
| Монограммасы | 
| |||
| I Сахиб Герей Ортаққорда | ||||
өңдеу  |
||||
.png){kind=icon}
Өмірбаяны
өңдеуСахиб Герей Қырымда туып-өскен. 1510-1511 жылдары ол өгей шешесі Нұрсұлтан ханбикені Қырымнан Мәскеуге және Қазанға сапарда еріп барды, ол жерде өзінің (Нұрсұлтан) балалары — Ұлы Мәскеу кінәзі III Василий Ивановичтің қызметінде болған Қазан ханы Мұхамметәмин және Ғабделлатиф ханзадамен кездесті. Оның үлкен ағасы, Қырым ханы Мехмет Герей патшалық құра бастаған кезде ханзада Сахиб Герей ұзақ уақыт түрмеде болды.
Қазанда билік етуі
өңдеу1519 жылы мұрагер қалдырмаған Қазан ханы Мұхамметәмин қайтыс болғаннан кейін (Ғабделлатиф одан да ертерек көз жұмды), Қырым ханы I Мехмет Герей (1515-1523 жж.) өзінің бауыры Сахиб Герейдің кандидатурасын Қазан тағына ұсынды. Алайда Мәскеудің талап етуімен 1519 жылы сәуірде Қазан хан тағына татар ақсүйектері арасында танымал болмаған Қасым ханы Шаһғали отырды. Шаһғали Қазан тағын үш жыл ғана ұстай алды. Шаһғалидің мәскеушіл саясатына наразы болған ірі Қазан мырзалары өздерінің ханына қарсы қастандық ұйымдастырды. 1521 жылы бүлікшілер Қырымға, Қырым әулетінен билеуші беруді сұрап I Мехмет Герей ханға өз делегациясын жіберді.
1521 жылдың көктемінде Қырым ханы I Мехмет Герей інісі Сахибті Қазанға жібереді. Сәуірде Сахиб Герей кішкентай татар жасағымен Қазанға жақындады. Сонымен бірге, қаланың өзінде Қазан мырзаларының ұйымдастыруымен Қырымға бағытталған көтеріліс басталды. Қазанда орналасқан орыс жасағы қырылды. Мәскеу елшісі В.Ю.Поджогин мен орыс көпестері ұсталды. Қазан ханы Шаһғали гаремі және қызметшілерімен бірге Мәскеу жеріне қашты. Сахиб Герей Қазанға кіріп, хан тағына отырды. Қазан тағында бекінгеннен соң Сахиб Герей Ресей мемлекетіне соғыс жариялады.
1521 жылдың жазында Қазан ханы Сахиб Герей Қырым ханы Мехмет Гереймен бірлескен әрекеттер туралы келісімге келіп, шығыс орыс иеліктеріне қарсы жорыққа шықты. Сахиб Герей Қазан әскерімен Төменгі Новгород пен Владимирді қиратты. Коломна тұсында Қазан ханы Сахиб Герей өзінің ағасы Қырым ханы Мехмет Гереймен бірігіп, үлкен ордамен оңтүстік орыс жеріне басып кірді. Одақтастар Мәскеуге жақындап, астананың айналасы мен маңын қатты қиратты. Тамызда көптеген тұтқындары бар Қырым мен Қазан хандары өз иеліктеріне оралды. 1522 жылдың күзінде Қазан ханы Сахиб Герей Мәскеудің шығыс жерлеріне шапқыншылықтар ұйымдастырды.
1523 жылдың көктемінде Сахиб Герей мәскеулік тұтқын елші В.И.Поджогин мен барлық орыс саудагерлерін өлтіруді бұйырды. 1523 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Ресей үкіметі Қазан хандығына қарсы жорық ұйымдастырды. Қасым ханы Шаһғали басқарған кеме әскері Еділдің екі жағасындағы Шермис ауылдарын қиратып, Қазанның өзіне жетті, содан кейін кері бұрылды. Атты әскер Свия өзенде татар әскерін талқандады. Қыркүйекте Мәскеу воеводалары Сура өзеніндегі Васильсурск бекінісінің іргетасын қалады. 1523 жылдың қазанында Қазан ханы Сахиб Герей орыс жеріне қарсы шабуыл жасап, Галичті қоршауға алды, бірақ қаланы ала алмады. Сахиб Герей айналадағы ауылдарды қиратып, көптеген тұтқындарды алды. Сахиб Герей жаңа шабуылдан қорқып, ағасы Саадет Герейге Қырымға елші жіберіп, одан Қазанға зеңбіректер, білтелі мылтықтар мен жаңа шеріктерді жіберуді өтінді. Қырым ханы Саадет Герей бауырына көмектесуден бас тартты. Содан кейін 1524 жылдың көктемінде Сахиб Герей көмек сұрап Ыстанбұлға жүгініп, түрік сұлтаны Сүлейменге өзін Осман империясының вассалы болатынын мойындады[1].
1524 жылдың көктемінде Мәскеудің ұлы кінәзі III Василий Иванович Қазан хандығына қарсы жаңа үлкен жорық ұйымдастырды. Бас воевода әрі боярин кінәз Иван Федорович Бельский бастаған Ресейдің 150 мыңдық әскері Қазанға жақындағанда, Қырым ханы мен Осман сұлтанынан көмек алмаған Сахиб Герей 13 жасар інісі Сафа Герей ханді астанада қалдырып, Қазаннан Қырымға қашып кетті[2]. Осылайша, Сахиб Герей Қазан тағына небары үш жыл отырды.
1524 жылдың жазында Сахиб Герей Қырымға келіп, ағасы Саадет Герейдің бұйрығымен Балаклавада түрмеге қамалды[3]. 1524 жылдың күзінде Сахиб Герей түрмеден босатылып, інісі Ислам Гереймен билік үшін күрес кезінде Саадет Герейге көмектесті[4].
Сахиб Герей ағасы Қырым ханы Саадет Герейдің (1524-1532 жж.) тұсында екі рет 1525-1526 және 1528-1530 жылдары қалғай сұлтан қызметін атқарды. 1531 жылы қалғай Сахиб Герей Саадет Герейдің Шырын мырзаларға қарсы жазалау жорығына қатысты[5]. Содан кейін Сахиб Герей Османлы астанасы Ыстанбұлға көшті.
Қырымда билік етуі
өңдеу1532 жылы мамырда Қырым ханы Саадет Герей тақтан өз еркімен бас тартып, Ыстанбұлға кетті. Оның інісі әрі қарсыласы Ислам Герей Қырымға қайтып оралды, онда ол хан болып жарияланды. Османлы сұлтаны Сүлеймен Ислам Герейді мойындаудан бас тартып, күзде ағасы Сахиб Герейді Қырымның жаңа ханы етіп тағайындады. Хәлім Герей Сұлтанның айтуынша, падишаһ ханға бұлғын қалпақ пен қылыш сыйлады. Сол жылы I Ислам Герейдің бес айлық билік етуінен кейін Сахиб Герей жаңа шеріктердің үлкен жасағымен Қырымға келді. Хандықтың шекарасында оны Қырым ақсүйектердің үлкен делегациясы қарсы алды. Сахиб Герей інісі Ислам Герейді қалғай етіп тағайындап, оған Очаков пен Орқапы бекіністерінің белгілі бір үлесті меншігін берді.
Билігінің басында Қырым ханы Сахиб Герей хан тағына қайта иелік етуді көздеп, Сахибке жан-жақты қастық істеген өзінің інісі Исламмен билік үшін күресті жалғастырды. 1534 жылы жазда Ислам Герей Сахиб ханға қарсы көтеріліс жасады. Ол қалғайдың шабуылына тойтарыс беріп, Қырымнан қуды, бірақ інісін толық жеңе алмады. Ислам Герей Орқапыда бекініп, сонда өзін жаңа хан деп жариялады. Қырым мырзаларының едәуір бөлігі Ислам Герейдің жағына өтті. Бірте-бірте көптеген бейлер мен мырзалар Ислам Герейді қалдырып, Сахиб Герейге орала бастады.
1535 жылы I Сахиб өзінің інісі, бұрынғы І Саадет Герей ханның ұлы Ахмет Герейді (1535-1537) қалғай етіп тағайындады. Алайда, 1537 жылы елге опасыздық жасауға ниеттене бастаған Ахмет Герей қалғай ханның бұйрығымен өлтірілді. I Сахиб Герей жаңа қалғай етіп үлкен ұлы Әмин Герейді тағайындады.
1537 жылы Қырым ханы Сахиб Герей өзінің бүлікші інісіне қарсы Орқапы маңына сәтті жорық жасады. Ислам Герей жеңіліп, Ноғай ұлыстарына қашады. Сол жылдың тамыз айында Қырым ханы жіберген мансұрлық мырза Бәкі би Ислам Герейді өлтірді.
I Сахиб Герей ірі татар ақсүйектерін тыю үшін өзінен бұрынғылардың жолын жалғастырды. Шырын текті руға қарама-қарсы Мансұр мен Сежеуіт руларын сарайға жақындатты, сонымен қатар ірі ақсүйектердің ықпалын әлсірету үшін қызметші төрелердің көптеген өкілдерін көтерді.
I Сахиб Герей өзінен бұрынғылардың сарайы орналасқан Салашықтан Шіріксу өзені бойымен 2 шақырым төмен жерде жаңа ханның резиденциясын салды. Жаңа қала Бақшасарай деп аталды. I Сахиб тұсында Көзлевтегі айлақ жабдықталып, кеңейтілді, соның арқасында мемлекет өз қарамағындағы теңіз портын алды (Қырымның басқа жағалаудағы қалалары Османлылар бақылайтын аумақта орналасқан еді).
Мемлекет экономикасын дамыту үшін I Сахиб елдің дала бөлігінде көшіп-қонып жүрген ноғайлардың отырықшы өмір салтына көшуін барынша қолдады.
Қырым ханы Сахиб Герей Османлы сұлтаны Сүлейменнің Еуропадағы жаулап алу жорықтарында өз әскерлерімен жиі көмектесті, сонымен қатар Солтүстік Кавказға әскери жорықтар жасады. Реммал Қожа деген атпен танымал Қайсунизаде Мехмет Нидайдың шежіресінде олардың тоғызы сипатталған. Жорықтарға мушкетерлер жасағы, хан ұланы, тайпалық ақсүйектердің атты әскері, ханның далалық артиллериясы қатысты. Тоқтағанда бір-біріне бекінген арбалардан тобыр құрды.
1538 жылы Молдавияға бастаған Османлы сұлтаны Сүлейменнің үлкен жорығында, Қырым ханы I Сахиб Герей түрік сұлтанымен сол жерде кездестірді. Әскери қимылдар Молдавияның опасыз билеушісі Петр Рарешке қарсы жүргізілді. Жорықтың нәтижесі, басқаларымен қатар, оңтүстік Бессарабия — Бұжақтың Молдовадан бөлінуі болды. Сондай-ақ Очаковты Османлы түріктері басып алды.
1539 жылы шеркестердің Темрүк маңында мұсылмандарға жасаған шабуылдарына жауап ретінде оларға қарсы экспедиция жасалды. Хан Жаней шеркес тайпасының көсемі Қансауықпен кездесіп, оны шабуылдарға жол бергені үшін жазаламақ болды, бірақ ол ханға, сұлтанға және Кефе бейіне берген (Қырым жағалауындағы Осман иеліктерінің билеушісі) өтеуін беріп құтылды. Таудан қылмыскерлерді іздеу еш нәтиже бермеді, хан кетіп бара жатып, қайтар жолда шеркес ауылдарынан есірейлерді жинап алды.
1539-1540 жылдардағы қыс солтүстік елдерге, Литваға және, мүмкін, Мәскеуге қарсы жорық болды. Жорықты ханның үлкен ұлы Әмин Герей аталықтың бақылауымен басқарды. Тұтқындарды жинап алуға ұйымдастырылған жорық сәтті өтті, бірақ қайтар жолда әскер суықтан қатты зардап шекті.
1541 жылы Мәскеудің қашқын ақсүйегі кінәз Семен Федорович Бельскийдің айтақтауымен Қырым ханы Сахиб Герей Ресей мемлекетіне қарсы үлкен жорық жасады. С.Ф.Бельский Окаға жақын жерде қауіпсіз өткелді көрсетуге уәде берді, бірақ маңғыт мырза Бәкі би мен хан арасындағы өзара сенімсіздіктен қырымдықтар өткелге кешікті. Кенеттен шабуыл жасау мүмкіндігі пайданылмай кетті, ал Мәскеу әскерлері мушкет және артиллерия бөлімшелерін Окадағы өткелге тартты. Сахиб Герей өзеннен өте алмай, Қырымға қашты. Қайтар жолда татарлар Пронскіні алмақшы болды, бірақ олар сәтсіздікке ұшырап, орыс воеводаларының күшімен жан-жаққа тарап кетті.
1542 жыл. Тағы да Солтүстік Кавказға жорық, себебі: жанейлік көсем Қансауықтың өз міндеттерін, соның ішінде құл жеткізуді орындамауы. Қансауықтың уәделері бар хабары қабылданбады да, қырымдықтар тауларға кіреді. Шеркестердің шабуылына ұшыраған түнгі шайқаста татарлар жеңіп, көптеген есірейді алып кетеді.
1544 жылы кабарда кінәзі Елбозады хан ордасында өзіне қарсы шыққан өз тайпасын жазалауды өтініп келеді. Сахиб Герей егіс алқабындағы егін орағы кезінде жауды қолға түсіремін деп жорыққа шығады. Бірақ қырымдықтар тым ерте келеді; кабардалардың түнгі шабуылы сәтсіз аяқталып, татарлар көптеген тұтқындарды алып кетеді.
1545 жылы — көпестердің Қырым мен Қазан арасындағы саудаға кедергі келтіргені туралы шағымдарына байланысты хан Жамқұршыға қарсы Астрахан жорығын бастайды. Жамқұршы жеңіліп, қашып кетеді, Астраханды Сахиб Герейдың мушкетерлері мен дала артиллериясының көмегімен алады.
1546 жылы — ноғайларға қарсы қорғаныс жорығы. Әли мырза бастаған 10 мыңдық ноғай әскері Астраханды басып алғаны үшін кек алу мақсатында Қырым хандығына қарсы жорыққа шықты. Орқапы маңындағы ірі әрі кескілескен шайқаста қырымдықтар ноғайларды толығымен қоршап алып, мушкетерлер мен артиллеристтердің отын пайдаланып, шайқас қылышпен шабу арқылы шешіледі. Сахиб Гирай тұтқынға түскен көптеген ноғайларды өлтіруді бұйырады.
Тақтан тайдырылуы және дүниеден өтуі
өңдеу1551 жылы Иранмен соғысып жатқан Османлы сұлтаны Сүлеймен Қырым ханына әскерімен Сефевидтерге қарсы жорыққа шығуды бұйырды. Алайда Сахиб Герей көнбей, сұлтанға оның сарбаздары кедей, нашар киінген және ұзақ жорыққа төтеп бере алмайды деп жауап береді. Бірте-бірте сұлтан Қырым ханының адалдығына күмәндана бастады. Бұдан бұрын да Сахиб Герей сұлтаннан інісі Дәулет Герейді Қазандағы хан тағына отырғызу үшін Қырымға жіберуді сұрады. Негізінде хан сұлтанды Қырым тағына үміткерден айыру үшін өзінің інісін Ыстанбұлдан кетірмек болды. Дегенімен, Сүлеймен сұлтан өзінің серіктерінің кеңесімен Сахиб Герейді биліктен кетіруді ұйғарып, Дәулет Герейді Қырымның жаңа ханы етіп тағайындады. Сахиб Герейге Дәулет Герейдің Қазан ханы болып тағайындалғаны туралы хабар келеді. Сахиб Герейді Қырымнан шығару үшін сұлтанның шенеуніктері оған көтеріліске шығып, Меккеден келген қажыларға шабуыл жасап жүрген Жане шеркес тайпасына қарсы Солтүстік Кавказда соғысуға бұйрық береді.
Қырым ханы Сахиб Герей әскерімен Қырымнан Таманға өтіп, сол жерден қылмыскерлерді іздеу үшін тауларды басып өтті. Бүлікшіл шеркес мырзасы татарлардың қоршауында болғанымен, олардан құтылып кетеді. Ашуланған хан жауды қуып жетіп, көп тұтқынды ұстап алады. Жорыққа шыққан Сахиб Герей солтүстік шекараларды ықтимал жау шабуылынан қорғау үшін үлкен ұлы қалғай Әмин Герейді үлкен жасақпен Орқапы маңына аттандырады. Осы кезде жаңа Қырым ханы Дәулет Герей құрлық арқылы Ақкерманға келеді. Онымен 60 зеңбірегі бар мыңдаған жаңа шеріктер жасағы барды. Ақкерменде кемеге отырып, теңіз арқылы Көзлевке келеді. Ол жақтан Дәулет Герей жаңа шеріктерімен бірге Бақшасарайға беттеп, хан астанасын басып алады. Татар бейлерінің көпшілігі Дәулет Герейдің жағына өтеді. Қалғай сұлтан Әмин Герей Дәулет Герейдің Бақшасарайды басып алғанын естіп, әскермен Орқапыдан астанаға аттанады. Алайда Дәулет Герейдің жақтастары қалғай Алма өзеніне келгенде тоқтатады. Бүкіл әскер жаңа ханның жағына өтеді, ал қалғай Әмин Герейдің өзі көз жұмады. Қайтар жолда Қырым ханы Сахиб Герей төңкеріс болғанын естігенде оның әскері оны тастап кетеді. Ол Таман бекінісіне қамалып, көп ұзамай жаңа ханның бұйрығымен әрекет еткен інісі Бөлүк Герейдің қолынан қаза табады. Дәулет Герейдің бұйрығымен Сахиб Герейдің қалған балалары мен немерелерінің барлығы өлтірілді. I Сахибтің денесін Бақшасарайға апарып, Дәулет Герей Салашық дүрбесіне құрметпен жерледі.
Кинода
өңдеу«Керемет дәуір» түрік телехикаясында Сахиб Герей рөлін Месүт Өзкечежи сомдады.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 166 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 167 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 164 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 170—171 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 178 б.