I Сағадат Герей
I Сағадат Герей (қырымтат. I Saadet Geray; 1492—1538) — 1524-1532 жылдары Герей әулетінен шыққан Қырым ханы. І Меңлі Герейдің ұлы.
| I Сағадат Герей қырымтат. I Saadet Geray | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1524 — 1532 | ||||
| Ізашары | I Ғазы Герей | |||
| Ізбасары | I Ислам Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1492 | |||
| Қайтыс болуы | 1538 | |||
| Жерленді | Ыстанбұл | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Меңлі Герей | |||
| Балалары | Ахмет Герей (+1537) | |||
өңдеу  |
||||
.png){kind=icon}
Өмірбаяны
өңдеу1511/1512 жылы Қырым ханы I Меңлі Герей сұлтан тағы үшін інілерімен бірге соғысқан күйеу баласы Осман ханзадасы Сәлім Явузға көмекке өзінің ұлы Сағадат бастаған үлкен татар жасағын жіберді[1]. Татар әскерімен ханзада Сәлім Ыстанбұлға келді, сол жерде жаңа шеріктер оның жағына өтті. Ескі сұлтан II Баязит өзінің ұлы Сәлімнің пайдасына биліктен бас тартуға мәжбүр болды. Содан кейін I Сағадат Герей татар атты әскерімен бірге түрік әскерімен бірге бүлікші Сәлім бауырларына қарсы шайқасты, Анадолыдағы халықтық тәртіпсіздіктерді басуға қатысты[2]. Сағадат Герей жаңа сұлтанның ең сенімді адамдарының бірі болды, ол тіпті өзінің қызын тұрмысқа берді[3].
Кейіннен ұзақ уақыт Ыстанбұлда құрметті кепіл ретінде өмір сүрген Қырым ханзадасы Сағадат Герей Османлы сұлтаны Сәлімнің, содан кейін оның ұлы Сүлейменнің ықыласына бөленді.
1523 жылы наурызда Қырым ханы I Мехмет Герей және оның үлкен ұлы әрі мұрагері Баһадүр Герей Астраханды сәтті басып алғаннан кейін одақтастары Мамай мен Ағыш ноғай мырзалары оларды қапияда өлтірді, содан кейін Қырым әскері талқандалды. Наурыз айының соңында ноғай мырзалары Қырым хандығына басып кіріп, татар ауылдарын тонап, қиратты. Ноғайлар ауылдарды өртеп, табын-табынымен малдарды айдап, жергілікті тұрғындарды өлтіріп, тұтқынға алды. Тек қана бекіністі қалалар мен шалғайдағы таулы аймақтар аман қалды. Ірі Қырым мырзалары 12 мыңдық әскер жинап, ноғайларға қарсы жорыққа шықты, бірақ жеңіліске ұшырап, түрік гарнизонының қорғауымен Орқапыны паналады. Сол уақытта казак жасақтарымен Очаков бекінісін қоршауға алып, қиратқан Каневтің басшысы Евстафий Дашкевич Қырым ұлыстарына шабуыл жасады.
1523 жылдың күзінде Ноғай ордасы кеткеннен кейін Қырым ақсүйектері қайтыс болған Мехмет Герей ханның аман қалған ұлдарының үлкені I Ғазы Герейді хан тағына отырғызды. Алайда, Қырым бейлері үміткер жайлы Ыстанбұлмен мақұлдаспады. Османлы сұлтан Сүлеймен бұл үміткерді қабылдамай, біраз уақыттан кейін Ыстанбұлдағы сұлтан сарайында ұзақ уақыт өмір сүрген ағасы Сағадат Герейді хан етіп тағайындады. Бұдан басқа, негізгі қырым мырзасы Меміш Шырын бей жас Ғазы Герей ханның билігіне наразы болып, Ыстанбұлға барып, сол жерден сұлтаннан Сағадат Герейді жаңа хан етіп тағайындауды сұрады[4].
1524 жылы сәуірде І Сағадат Герей түрік жаңа шеріктер жасағымен Ыстанбұлдан Қырымға жүзіп келіп, Кефеге тоқтады. Сұлтан растаған жаңа Қырым ханы өзінің інісі Ғазы Герейден ант қабылдау үшін оның келуін талап етті. 20 жастағы Ғазы Герей өзінің бауырлары Баба мен Шобан Герейлермен бірге Кефеге келді. О. Гайворонскийдің айтуынша, Ғазы Герей ханмен алғашқы кездесуінде өлтіріліп, оның бауырлары Баба мен Шобан Герейлер түрмеге қамалды[5]. Хәлім Герей сұлтанның айтуынша, Қырым ханы Сағадат Герей інісі Ғазы Герейге қалғай шенін берген. Алайда, үш айдан кейін хан оның адалдығына сенімсізденіп, Ғазы Герейді шақырып алып, оны өлтіруге бұйрық береді. Жаңа қалғай болып бірінші Қырым ханы I Қажы Герейдің немересі Өзбек Герей тағайындалды.
Сағадат Герай билікке келгенде Қазан I Мехмет Гереймен одақтастық келісім негізінде және оның Астраханға қарсы жорығымен қатар бастаған Қазан мен Мәскеу арасындағы соғыс жалғасты. Сағадаттың сыртқы саясаттағы алғашқы қадамдарының бірі бейбітшілікке делдал болу болды, бірақ Мәскеу одан бас тартты. Сағадат, сонымен бірге, Астрахан хандығымен бейбіт қатынастар орнатып, мүмкіндігінше сол кезде бірде-бір үкімет болмаған Ноғай Ордасының жеке мырзаларымен бейбіт қатынастар орнатуға тырысты.
I Сағадат Герей таққа отырған кезде елді шонжарлар шайқасы әлсіреп, ноғай шапқыншылығы салдарынан күйреген күйде болды. Ол мемлекеттегі тәртіпті қалпына келтіріп, бірнеше маңызды қайта құруларды жүзеге асырды. Атап айтқанда, ол саяшы штатын Османлы үлгісі бойынша ұйымдастырып, артиллериялық бөлімдерді құрай, әскерді жаңартты (оған дейін Қырым әскері тек атты әскерлерден тұрды).
Қырым ханы мен татар ақсүйектері қарым-қатынасы шиеленісті болды. Сағадат Герейдің түрікшіл саясатына қырымдық бейлер наразы болды. Хан өзін түрік шенеуніктері мен сенімді адамдарымен қоршады. Шырын руынан қолдау алу үшін хан өзінің ағасы Ахмет Герейдің жесірі Шырынбекке үйленді[6]. 1524 жылдың көктемінің соңында Сағадат Герей татар ақсүйектерінің көпшілігімен татуласты.
Қырым ханы Сағадат Герей (1524-1532) мәскеулік, поляк және литва жерлерінің оңтүстік иеліктеріне шапқыншылық ұйымдастырып, шабуыл жасады. 1524 жылы маусымда Сағадат Герей Ұлы Литва кінәздігіне қарсы жорық жасады. Төрт ханзада: Өзбек Герей қалғай, Ислам Герей, Бүшек Герей және Жантұр Герей бастаған Қырым татарлары ордасы Литваның шекарасындағы иеліктерге басып кірді[7]. Сапар сәтсіз аяқталды. Күзде, қайтып келе жатқанда, қырымдықтар Днепр өткелінде Семен Полозович пен Криштоф Кмитиц бастаған украин казактары тарапынан жеңіліске ұшырады.
Сол 1524 жылдың күзінде І Сағадат Герей І Мехмет Герейдің тірі қалған ұлдарының үлкені — I Ислам Гереймен хан тағына таласуды бастады. Ислам Герей хандыққа өзінің құқығын жариялап, көптеген ірі бейлік рулардың қолдауына ие болды. Сағадат Герей ханның түрікшіл саясатына наразы болған көптеген қырымдық бейлер І Ислам Герейді қолдады. Хан інісін өлтіруге бұйрық берді[8]. Серіктестері ескерткен Ислам Герей Қырымнан ноғай қоныстарына қашып кетті. Көп ұзамай Ислам Герей Қырымға оралғанда көптеген мырзалар оның жағына өтті. Алдымен Ислам Герей Орқапы маңында ханның отарын, содан кейін Сағадат Герейдің анасы Махмұт Сұлтанды қолға түсірді[9]. Ислам Герей өз әскерімен Қырым қаласын басып алды, онда оның жақтастары оны хан деп жариялады.
Тақтан айырылған хан Сағадат Герей солтүстікке қашып, Орқапыны паналады. 1524 жылы қарашада Ислам Герей өз әскерімен Орқапы бекінісін қоршауға алды. Қоршау үш айға созылды. Нәтижесінде Сағадат Герей татар бейлерінің көпшілігін Ислам Герейді тастап, оның жағына өтуге көндіре алды. 1525 жылы қаңтарда Ислам Герей Орқапы маңынан Ноғай ұлыстарына, Сүтана өзеніне қашып кетті. Тақты қайта иемденгенде, Сағадат Герей бұрын Қазан ханы болған бауыры Сахиб Герейді қалғай етіп тағайындады.
1525 жылдың көктемінде Ислам Герей жаңа күш жинап, Қырымға басып кіріп, онда Қырық Ор қабырғалары түбінде шайқаста Сағадат Герейді жеңді. Түрік жасағымен (1700 адам) ханға көмекке келген Кефе пашасы да жеңіліске ұшырады. Ислам Герей өзінің қарсылас ағасын қуып, астананы екінші рет басып алды. 1525 жылдың күзінде ірі қырым мырзалары Бақтияр Шырын мырза және Дәулет Бақыт Барын мырза Ислам Герей ханға қарсы шығып, оны Қырымнан кетуге мәжбүр етті. Сағадат Герей хан тағына қайта оралды. Ислам Герей аздаған жақтастарымен ноғай қоныстарына шегінді.
1526 жылдың басында Ислам Герей тағы да Орқапыға жақындады. Аға мен іні ымыраға келіп, бітім жасасты. Сағадат Герей хан тағын сақтап қалды, ал Ислам Герей қалғай атағын алды[10]. Қырым ханы Сағадат Герай Очаковты (Ақшақұм) және оған іргелес аумақты інісі Ислам Герейге берді. Бұрынғы қалғай Сахиб Герей ханнан Төменгі Днепрдегі шекара бекіністерін алды.
1526-1527 жылдың қысында 30 мың адамнан тұратын қырым татарлары ордасы Польшаның және Ұлы Литва кінәздігінің оңтүстік жерлеріне басып кірді, олар көптеген есірейлер мен бай олжаларды қолға түсірді. 1527 жылы 27 қаңтарда қайтып келе жатқанда, қырымдықтар Киев түбінде Ольшаница өзеніндегі шайқаста Литва әскерінің ұлы Литва гетманы, кінәз Константин Иванович Острожский бастаған литвалық раттан толық жеңіліске ұшырады.
1527 жылдың күзінде 40 мыңдық татар ордасының басында тұрған Ислам Герей қалғай оңтүстік орыс жерлеріне қарсы үлкен жорық жасады, бірақ орыс воеводалары Ока өзенінің жағасынан тойтарыс берді. Мәскеу воеводалары Дон өзеніне қарай шегініп бара жатқан орданың соңына түсіп, жол бойында бірнеше ірі татар жасақтарын талқандады.
1528 жылдың басында Қырым ханы Сағадат Герей інісі Ислам Герей қалғаймен күресті қайта бастады. Наурызда хан інісін жеңді. Шайқаста көптеген дегдар татар мырзалары, Ислам Герейдің жақтастары қаза тапты. Олардың арасында Шырын бейі Мемеш мырза болды. 1528 жылдың күзінде Ислам Герей Литваның оңтүстігіндегі иеліктерге келіп, Шеркесі маңында тұрақ құрып, сол жерден поляк королі әрі Литваның ұлы кінәзі Кәрі Сигизмундтен қолдау сұрады. Сигизмунд Казимирович украин казактарына Ислам Герейге әскери көмек көрсетуді бұйырды. 1529 жылдың көктемінде Ислам Герей Орқапыға жылжыды, ал украин казактары Днепр бойымен өзен кемелері арқылы жүзіп келді. Қырым ханы Сағадат Герей татар мырзаларының көп бөлігі інісінің жағына өтіп кетеді деп қорқып, оған бітім жасасуды ұсынып, хат жіберген. Ислам Герей Сағадат Герейді хан деп танып, Очаков бекінісін іргелес ұлыстармен бірге қайтарып алды.
1531 жылдың күзінде Қырым ханы Сағадат Герай ірі татар руы Шырын арасындағы қарым-қатыныс шиелініске түсті[11]. Шырындардың басты мырзасы Бақтияр бей ханға қарсы қастандық ұйымдастырды. Қастандық жасаушылардың арасында Шырынбек (Сағадат Герейдің әйелі) және ханның немере інілері Бұшақ пен Жүсіп Герейлер болған. Бақтияр Шырын бей Шырындардың ата қонысы Қырымда (Ескі Қырым) ханды өлтіруді жоспарлап, сонда шақырды. Қырым ханы Сағадат Герей өзімен бірге Сахиб Герей қалғайды алып, Шырындарға аттанды. Хан мылтықтармен қаруланған түрік жаңа шеріктер мен сыпайлар жасақтарын ертіп шықты. Екі шырындық мырзалар - Доқұзақ пен Жүніс - ханға қашып, оған қастандық туралы хабарлады[12]. Хан өз әскерімен Қырымды және бүкіл Шырын ұлыстарын басып алды. Сағадат Герейдің бұйрығымен Бұшақ пен Жүсіп Герей ханзадалар, Бақтияр Шырын бей ұлдары және інілерімен бірге тұтқынға алынып, өлім жазасына кесілді. Хан өзінің адал Доқұзақ мырзаны жаңа Шырын бейі етіп тағайындады. Шырынбек ханша Қырық Ор бекінісіне қамалды. Тірі қалған Шырын мырзаларының бір бөлігі Ислам Герейге қашып кетті.
1531 жылдың соңында Ислам Герей ағасымен хан тағына таласуды жалғастырды. Ханзада Орқапының жанында Шырын мырзаларымен бірге болды. 1532 жылы ақпанда Ислам Герей Шеркесі мен Каневтің қасына келіп, сол жерден ұлы Литва кінәзі Кәрі Сигизмундтан көмек пен қорғауды сұрады.
1532 жылдың көктемінде Татар ордасының басында Қырым ханы Сағадат Герей түрік жаңа шеріктер жасақтары (1500 адам) және артиллериямен Литва шекарасындағы иеліктерге қарсы жорық жасады. Сағадат Герей Шеркесіні қоршауға алды, оны қорғауын Шеркесі мен Канев қожайыны Евстафий Дашкевич басқарды. Шеркесі қоршауы бір айға созылды. Евстафий Дашкевич бастаған Литва гарнизоны жаудың барлық шабуылдарын тойтырды. Осы уақытта ханзада Ислам Герей өзінің жақтастарымен бірге Доннан тыс далада Мәскеу үкіметімен келіссөздер жүргізді.
1532 жылы мамырда Қырым ханы Сағадат Герей хан тағынан өз еркімен бас тартып, Ыстанбұлға кетті[13]. Кейінірек Сағадат Герей Сефевидтік Иранға қарсы жорығы кезінде Сүлеймен сұлтанмен бірге жүрді. Сағадат Герей сұлтаннан үлкен зейнетақы (жылына 300 000 ақша) алды.
1538 жылы 46 жастағы І Сағадат Герей тақтан бас тартқаннан кейін алты жылдан соң дүниеден өтіп, Ыстанбұлда жерленген.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 95 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 155 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 96 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 154 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 157 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 158 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 169 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 170 б.
- ↑ Р. Ю. Почекаев. Орда патшалары. Санкт-Петербург, Еуразия, 2010
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 178 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 179 б.
- ↑ О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 181 б.