Сонар
Сонар – жаңа жауған қардан кейінгі аң аулауға, саятқа шығуға қолайлы сәт. Із түспеген қар беті, із түспеген алғашқы қар, із түспеген, мал баспаған, аң баспаған жаңа жауған соны қар (соны жер, соны шөпті де сонар дейді). Жаңа жауған қар бетіндегі аңның соны іздері оның қай аңдікі екенін, қай бағытқа кеткенін, қай мөлшерге барып қорып қалғанынан айғақтайтын, аң аулауға өте қолайлылық тудыратындығы белгілі. Осындай аң аулауға қолайлы жаңа жауған қарлы сәтті қазақтар "сонар" деп атаған.
Сонар кезеңдері
Сонардың таңға жақын жауған азғана түскен қырбық қардағы "келтесонар", немесе "қырбықсонар", қар жаумаса да саят уақыты келген соң аңға шықса, ол "қара сонар" аталады, ал алғашқы, көп жауған қардағы "қансонар" деген түрлерін ажыратады.
Келтесонар – қыстың басындағы аңшылық маусымы басталған кездегі таңға жақын жауған азғана түскен қырбық қардан соң аңға шығу. Қар қалың болмағандықтан мал мен аңның ізі түспегенімен саят құруға тым қолайлы болмайды.
Қазақ аңшыларының тағатсыздана күтетін кезі қар қалың түсіп, айнала түгел ақ түске оранған кез – қансонар. Ондайда саятта мол олжаға кенелу мүмкіндігі жоғары. Дегенмен, келетсонарда құсын қайырып, тазы иттерін баптап жүрген аңшылар ауылдан тым ұзамай жақын аумаққа сонарға шығады. Соған байланысты оны «келте» қайырған тәрізді саяттың қызығы мен олжасы оншалықты болмайды деседі.
Қара сонар – қар ұзақ уақыт жаумаған жылдары қыстың басында саят уақыты келген соң аңға шығу. Бұл жұт болған немесе күн райының қолайсыздығынан қар кешігіп түсетін жылдары орын алады. Қайырған құсы мен баптаған тазысы, жаратқан аты ұзақ уақыт аңға салмаудан күйі өзгеріп, аңшылар тілімен айтқанда бұзылып кетуі ықтимал. Қара сонардың мәні саят ісінің ырғағын бұзбау үшін жасалып, жүйрікті баптауда атқарылатын қаражарысқа ұқсайды. Яғни, аң түлеп, кейбірі ініне жатып бастаған кезде, қар жоқ аумақтан аң іздеуге мәжбүр болады.
Саятта із кесетін қар болмаса да, қара сонарда да аң-құсты іздеп табудың сан ғасырлық қалыптасқан тәсілдері бар. Мысалы, аң-құстың мінез-құлығы, жем іздеп жүретін жері, іні, апаны, шиырлаған аумағы, қонағы тәрізді жайттар қатаң ескеріледі. Мұндайда, әсіресе, саятқа шыққандардың жершілдігі мен табиғаттың құпия сырларына қаншалықты қанықтығы сияқты тәжірибесі де айырықша рөл атқарады.
Қара сонарда із кесу аңшы үшін ең қиын кезең. Мұндайда, балшық, топырақ, құмға түскен ізді ғана емес, тақыр не шөптесін жерлерде де ізді анықтап бажайлап қарайды. Қыс түскенде құс пен аңның қайсысы болса да ауылды төңіректейтіндіктен, қар түскен соң олардың ізін ажырату қиынға соқпайды. Із мөрінде тұяқтың ұшы аңның жүрген жағына қарай бағытталып жатады. Ал табан шұңқырлары мен ойықтарының ашаланған жағы аңның беталыс бағытына қарама-қарсы болады.[1][2][3]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
- ↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 5-том. 224-бет. «Азия Арна» баспасы. Алматы, 2014
- ↑ Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. - Алматы: "Алматыкітап", 2007. - 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков. ISBN 9965-24-813-3
Әдебиеттер
- Орехов И. Охота с ловчими птицами у киргиз. Туркестанские ведомости. 1910. № 67. С . 2., № 7. с 3., № 68. С. 2-3.; 2. № 66. С.2., №68. С.2-3;
- Мұқанов С. Халық мұрасы. Тарихи-этнографиялық шолу. Таңдамалы. шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы, 1979;
- Муканов М.С. Охота с ловчими птицами у казахов. Известия АН КазССР. Серия общ. наук.1983, №3;
- Бабалықұлы Ж., Тұрдыбаев А. Саят. Алматы: Қайнар, 1989;
- Әуезов М. Абай жолы. Роман-эпопея. 1-4 кітап. Алматы: Жеті жарғы 1997;
- Хинаят Б., Исабеков Қ. Саятшылық. Алматы: Алматыкітап, 2007.