Қансонар

Қансонар – аңшылар мен саятшылар үшін аң аулауға өте қолайлы алғашқы қалың қар түскен кезеңнің атауы.

Қансонар. Суретші Есенғали Садырбаев.

Қансонар ерекшелігі

Ұшқан құс, жүгірген аңның із түспеген, мал баспаған соны қарды сонар деп атайды (соны жер, соны шөпті де сонар дейді). Жұқа түсетін қардың ерекшелігіне қарай оны келтесонар, қырбақ сонар деген түрге бөледі. Қар жаумаса да, саятшылық пен аңшылыққа қолайлы уақытты қара сонар деп атайды.
Қансонардың сонардан айырмашылығы қардың қалың болып түсетіндігінде. Бір-екі күн қатарынан жауған немесе кешке қарай басталған қар таңға дейін жерді түгелімен басып тастайды. Саятшылар ауа райы бұзыла салысымен қансонарға дайындалады. Яғни, аңға шығуға дайындық қамдап, құсын қайырып, тазы иттерін баптап, саят атын дайындайды. Қансонарды аңкөстер мүлт жібермей бірден аттанып отырған. Бұл, көбіне бүркітшілерге тән қасиет.

Қансонарға шығу

Қағушы. Суретші Есенғали Садырбаев.

Бұл аң олжасына бату ғана емес, көшпелі ортадағы сейіл-серуеннің ең тамаша түрі болып табылады. Әрі ер жігіттің сәніне баланған құс, тазы ит, мінген атының ғана емес, өзінің де сыналатын тұсы да осы қансонар. Мұндайда құсбегі, тазы асыраған аңшы және аңкөс жігіттер мен қызық думан тамашалаған топты ертіп қансонарға аттанады. Олар кешке қарай қамданып ертеңінде таң ата елең-алаңда ауылдан аттанып, жер ағарғанша межелі тұсқа жетеді. Жолай кездескен олжа болса бас тартпайды. Күн райы бұзылып бұрқасын тұрса немесе аяз күшейсе, саятшылар құсы айнып, тазысы тоңып қалмаудың амалын қарастырады. Ондайда құсты орап, құндақтап, тазыны орап, атқа алып, алдына өңгеріп жүреді.

Із қуу

Алғашқы қардың бетіне түскен соны ізді қуа отырып, аң мен құсты жүрген жерін, тіпті, жаңа ғана қашып өткеніне дейін ізі арқылы қуып оп-оңай табады. Мұндайда аң-құстар да әбігерге түсіп, қар бетінде арлы-берлі жортады, Яғни, іздердің қай аңдікі екенін, қай бағытқа барып қорып қалғаны ізінен-ақ анық айғақталады.
Ондайда жақсы қамданған топ қостарын артып, шалғайға ұзап кетсе салбурын дейді, ал бір-екі күнге жалғасатын түрі – саят. Қансонар орташалар мен жарлылар үшін аң олжаларынан қысқа ет қамдау үшін маңызы болды. Кейінгі кезде отты қару пайда болса да, аңшылар үшін аң қағуға ең қолайлы кез осы алғашқы қалың қар жауған шақ – қансонар болып табылады.

Топтар және олардың міндеттері

Қағушы. Суретін салған Б.Досымов.

Қағушы (2). Суретін салған Б.Досымов.

Саятта адамдар төрт топқа бөлінеді: қағушылар тау-тастағы аңды ашық жаққа үркітеді; ізшілер оның ізіне түсіп, беталысын тұғыршыларға ишаратпен хабарлап отырады; тосқауылшылар қашқан аңды алдынан тосып, қорыс-қорымға, інге кіріп кетуіне бөгет жасайды. Қолына қыран құстарын қондырған, тазысын ерткен аңшы топ "тұғыршылар" деп аталады. Тұғыршылар биік жерде тұрып, аң көріне салысымен томағасын сыпырып, құсын осылай «кеу» деп көзейді, итін «айтақ» деп қосады. Қансонарда қар қалыңырақ болса, оған түскен із сопақша шұңқыр пішінді, ал қар өте қалың болса, аңның ізінің шұңқырының арасы қосылып кетеді және оны «қар кешу» деп атайды.

Қағушы – аңға шыққан кезде аңдарды үркітіп, аңшыға қарай айдаушы адам немесе топ. Қағушы біреу немесе бірнеше адам болуы мүмкін. Саяттағы төрт топтың бірі ізшілер аңның ізін кеседі, ал қағушылар аңның айдалаға қашып, інге, қорыс-қорымға кіріп кетуіне мүмкіндік бермей, тоспашыларға қарай айдауы тиіс. Таңертең елең-алаңда аттанған саятшылар, аңшылар «көздеген» жерге жақындаған кезде қағушылар басқа топтан бөлініп кетеді. Олар жота, қырқаларға, ағаштардың арасына қарай беттейді. Келісілген орындарына жеткен соң тұғыршылар (тоспашылар) деп аталатын топтың ишара беруін күтеді (әлбетте қол бұлғау, айқайлау және т.б. жолмен). Белгі берілген соң қағушылар тау-тасты, сай-сала, қолатты тінте жүріп, бұғып жатқан аңды «айдап», ашық алаңқайға, яғни, тұғыршы топтың алдына қарай беттетіп қуады. Ол үшін қолдарына алған сақпан, қамшы, бишік тәрізді құралдармен бұта-бүргенді сабалап, айқайлай жүріп отырады.
Қағушылардан үркіп, қашықтау жерге қашып шыққан аңдарға ұрымтал тұстан қыран құстар жіберіліп, тазылар қосылады (өйткені бүркіт пен тазы үшін ойлы-қырлы, тас-жартасты жерлердегі аңқа барып түсу мертіктіретін қаупі бар) немесе атып алады. Кейде қағушыларға адамның ырқына көнетін үйретілген қарапайым иттер (дүрегейлер, кейде тазыларда) жәрдем жасайды.
Тобымен шығудың реті болмай, жеке-дара аңға шыққанда қағушының орнын ит атқарады. Кейде үйренген құсын томағасын алып, биік тұғырға қондырып, өзі қағушы болады. Қансонарда ауыл маңын мал таптап, шиырлап тастамай тұрған кезде қайталап шығуға болады. Ол үшін қолайлы шақ таңертең ерте немесе кешке қарай аң қонағына тартқан кез деп саналады.

Қансонардың адамға әсері

Қансонарда ұшырасатын әр түрлі жайттар адам шаршауды басып, бойға қуат беретін жағы бар. Дәстүрлі ортада азамат болып ат жалып тартып мінген бозбалалар үшін табиғатпен етене танысудың, ер азамат болып тәлім алудың өзіндік бір жолы ретінде қарастыруға болады.
Ертеректе аң қызығы ең үлкен, ең тамаша қазақтың, серуен-салтанаттың бір түрі болғаны да рас. Осыған қатысты қазақ саятшылығы туралы арнайы еңбек жазған Ж. Бабалықұлы өмірде болған қызықты оқиғаның нақты кімге қатысты екендігін былайша әңгімелейді. "XIX ғасырдың аяқ шенінде, Тарбағатай төңірегін мекен еткен Былғақ деген адам қансонар күні аңға шығайын деп жатқанда атасы (әкесі) қайтыс болады. Оған қарамастан аңға аттанғалы жатқан Былғаққа ел-ағайын: "Ойбай-ау, мынауың не?" - десе, '"Атан болса сойылар, атам өлсе қойылар, мұндай бізге қансонар күнде қайдан табылар" деп шаба жөнеліпті". Дегенмен мұндай әккі құсбегілерге телінетін бұл әңгіменің әр өңірде өзіндік "кейіпкері" бар.

Әдебиеттер

• Полферов Я.Я. Охота в Тургайской области. Оренбург, 1896;
• Аlm аsyGyоrgy. Vаndorutom А zsiaszivebe (Азия жүрегіне саяхат). Budapest, 1903;
• Мұқанов С. Халық мұрасы. Тарихи-этнографиялық шолу. Таңдамалы. шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы, 1979;
• Əуезов М. Абай жолы. Роман-эпопея. 1-4 кітап. Алматы: Жеті жарғы 1997;
• Муканов М.С. Охота с ловчими птицами у казахов. Известия АН КазССР. Серия общ. наук.1983, №3.;
• Бабалықұлы Ж., Тұрдыбаев А. Саят. Алматы: Қайнар, 1989.
• Кәмәлашұлы Б. Қазақтың құсбегілігі және атбегілігі. Алматы: Өнер, 2006;
• Қазыханқызы Н. Аңшылық хиқаялары. Этнографиялық эссе. Алматы: Атажұрт, 2010.