Сперматозоид

Аталық жыныс жасушасы , спермий (грек. spеrma – тұқым) – аналық тұқым жасушасымен қосылып, жануарлар мен өсімдіктердің жыныстық көбеюіне қатысатын ұрық жасушасы.

Сперматозоид пен аналық жыныс жасушасы ұрықтандыру кезінде

Спермалар құрылымы

Аталық жыныс жасушасы төменгі сатыдағы өсімдіктер бойында аталық гамета ретінде дамып жетіледі. Олардың аналық гаметаға қарағанда мөлшері ұсақтау келеді, үнемі қимыл-қозғалыста болатын талшықтары болады. Аталық жыныс жасушасы мүктерде жұқа қабырғалы қапшықтарда, ал қырыққұлақтәрізді өсімдіктерде өскін антеридийлерінде дамиды. Олардың ұрықтануы сулы ортада жүреді. Ашық тұқымды өсімдіктерде аталық бүр қабыршағының ішінде қосарынан орналасқан тозаңқаптарда қалыптасады. Жабық тұқымды (гүлді) өсімдіктерде Аталық жыныс жасушасы гүл аталығы тозаң қаптарында дамиды. Тозаң қаптағы тозаң екіге бөлінеді: үлкені (вегетативті) өсімді, ал кішісі генеративті жасуша деп аталады. Соңғысы тозаң түтігі ішінде екіге бөлініп, спермийлерге айналады. Гүлді өсімдіктерде ұрықтану қосарланып, ал кейбір түрінде желдің көмегімен тозаңдану арқылы жүреді. Жануарларда спермийлер аталық жыныс безінде жетіледі. Оның пішіні ұзын жіпше тәрізді. Ол спермий басынан, мойнынан және құйрығынан тұрады. Басының көп бөлігін ядро (хромосомалардың гаплоидты жиынтығы) алып жатады. Сол хромосомалардың біреуі болашақ ұрықтың жынысын анықтайды, оны «жыныс хромосомасы» деп атайды. Спермий мойнын центриольдер құрайды. Ал құйрық бөлігіндегі цитоплазмада спиральды жіп және қуат көзінің қоры (гликоген, май тамшылары) орналасады.

Аталық жыныс жасушасы үш бөлімнен: қасәулелі протоплазмалық және ұзын сәулелі талшықты астроциттер. Қысқасәулелі протоплазмалық астроциттер — орталық жүйке жүйесі мүшелерінің сүр затында, ал ұзын сәулелі талшықты астроциттер — аталған мүшелердің ақ затында орналасады. Қысқа сәулелі прото-плазмалық астроциттің тармақталған қысқа өсінділері болады. Ол зат алмасу және оқшаулау қызметгерін атқарады. Ұзын сәулелі талшықты астроциттің жүйкелік глия талшықтарына айналатын жіңішке де ұзын келген 30-40 шақты өсіңділері болады. Нейроглия талшықтары — қан тамырлары мен ми және жұлынның сыртқы бетіндегі оқшаулау жарғақтарын түзуге қатысады. Сперматозоид (грек. Sperma, spermatos – ұрық, zoon – тіршілік иесі және eіdos – түр) – адамның, жануарлар мен көптеген өсімдіктердің жетілген гаплоидты аталық жыныс клеткасы. 1677 жылы сперматозоидты сүтқоректілердің спермасынан Антони ван Левенгук тапты. Ал сперматозоид терминін ғылымға 1827 жылы К.М. Бэр енгізді. Сперматозоид сперматогенез процесінің (адам мен жануарлар аталық безінде сперматозоидтардың түзілуі) нәтижесінде пайда болып, аналық жұмыртқа клетканы ұрықтандырады. Сперматозоидпен аналық жұмыртқа қосылғаннан кейін зигота түзіледі де, ұрықтың дамуы басталады. Жануарлардағы сперматозоидтың ұзындығы әр түрлі болады. Мысалы, омыртқалы жануарларда 10 – 100 мкм, жәндіктерде бірнеше мм-дей болады. Адам сперматозоидының орталық көлемі 16 – 19 мкм3.

Сперматозоидтар талшықты және талшықсыз болып бөлінеді. Кәдімгі талшықты сперматозоидтар барлық омыртқалы жануарлар мен көптеген омыртқасыздарға тән. Талшығы (құйрығы) қозғалу қызметін атқарып, сперматозоидты жылжытады, онда аденозин үш фосфор қышқылын ыдырататын белок, денесінде қысқа басы болады. Басында аталық тұқым қуалайтын материал сақтайтын ядросы бар. Оның алдыңғы жағында акросома (Сперматозоидтың жұмыртқа қабығы арқылы өтуіне жағдай жасайды) орналасқан. Сперматозоидтардың тіршілік ету ұзақтығы да әр түрлі. Мысалы, әйелдің жатырында 2,5 сағат, жылқының жыныс жолында 5 – 6 тәулік, қоянда – 30 сағат, құстарда – 3 апта, жабайы араларда – 3 – 4 жылға созылады. Талшықсыз сперматозоидтар құрттарға, көпаяқтыларға, шаянтәрізділер мен кенелерге тән. Ал реликт термиттерде (Mastotermes darwіnіesіs) ғана көп талшықты сперматозоидтар (100-ге жуық, олар жай қозғалады, акросомалары болмайды) кездеседі.

Өсімдіктердегі талшықты сперматозоидтарды антерозоидтар деп атайды. Көптеген тұқымды өсімдіктерде талшықсыз сперматозоидтар (спермий) болады, олар жай қозғалады. Жасыл, қоңыр балдырларда, кейбір төм. сатыдағы саңырауқұлақтарда, мүктерде, қырыққұлақтарда, қырықбуындарда, плаундарда, саговниктер мен гинкгода екі не көп талшықты сперматозоидтар болады. Өсімдіктердегі сперматозоидтарда целлюлоза қабығы болмайды, пішіні кішкентай, тек кейбір саговниктерде олардың диам. 300 мкм-ға жетеді.