Сырдария шөгінді алабы

Сырдария шөгінді алабы - эпигерциндік Тұран тақтасының шығыс бөлігіндегі, мезозой-кайнозойлық үміттенерліктей мұнайлы-газды шөгінділермен көмілген ішкі платформалық ойысым. Негізгі бөлігі Қызылорда облысында, тек Батыс Тянь-Шаньнің сілемдеріне жуықтайтын оңтүстік-шығыс сегменті ғана Түркістан облысы ауқымына кіреді. Ауданы 120 мың км². Зерттеушілердің көпшілігінің пікірі бойынша, ойысымның кристалдық іргетасы рөлін герцин қатпарлығы нәтижесінде тұрақтанған таужыныстар құраған. Ендікке жуық шағын оқшау жарылымдар қилысатын, көбінесе солтүстік-батысқа бағытталған бірнеше терең жарылымдар арқылы іргетас блоктарға дараланған. Дамудың кимерийлік-әлпілік сатысында ойысу процесіне шалынған осы блоктар юра-бор мен палеоген-неогеннің теңгеруші шөгінділері жиылатын жеке ойысымдар мен ойыстарға айналған. Бұларды бөлуші көтеріңкі блоктар платформа тысының шөгінділерінде белбелестер, ер тұрқылас құрылымдар және көтерілімдер түрінде көрініс береді. Алап іргетасының ең басты құрылымдық элементтері болып Балтакөл-Босаға бел-белесі, Төртқұдық, Қарақтау, Шардара және Шұлын көтерілімдері, Берді, Арыс, Байырқұм, Ташкент-Бетпақдала, Ергашқұдық және Үрмеқұм-Жауғаш ойысымдары саналады.

Балтакөл-Босаға бел-белесі батыста Төртқұдық көтерілімімен ұштасады. Белбелестің солтүстік-шығыс жалғасы ретінде алаптың орталығына қарай моноклин түрде құлдилайтын Үлкен Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейін қарастыруға болады, ол Кетпенқалды, Айдар т.б. бірнеше брахиқатпарлықтармен күрделіленген. Аталған құрылымдардың күмбезінде іргетас бетінің тереңдігі 1600-2000 м шамасында. Төртқұдық көтерілімі Балтакөл-Босаға бел-белесінің оңтүстігінде орналасқан, мұнда іргетастың жатыс тереңдігі 800 м, сондықтан көтерілім платформа тысының жұқару аймағы түрінде айқын көрініс береді. Қаратау көтерілімі бор жүйесіне тиесілі таужыныстардың эпиплатформалық орогенез процестері нәтижесінде тұрақтанған ірі жұрнағы түрінде жер бетінде ашылады. Бойлыққа жуық бағыттагы Шардара көтерілімінің іргетас беті бойынша өлшемі 40x20 км. Платформалық тысқа тиесілі таужыныстар батыс жағы жарылыммен күрделіленген құрылымдық мүйіс құрайды. Солтүстік-шығыс бағытта тартылған Шұлын көтерілімі оңтүстік-шығыс секторда орналасқан. Көтерілімің солтүстік және батыс беткейлерін ірі Шардада-Шұлын жарылымы қиып еткен, сол арқылы ол Байырқұм және Арыс ойысымдарымен жалғасқан. Балтакөл-Босаға бел-белесінен солтүстік-шығыс бағытқа созылған, іргетасының ойысу тереңдігі 2000 м-ден асатын Берді ойысымы орналасқан. Арыс ойысымы кеңістіктегі орыны тұрғысынан алғанда Батыс Тянь-Шаньнің орогендік аймақтарына жуықтайды. Іргетас беті бойынша оның өлшемдері 90x80 км, мезозой-кайнозой шөгінділерінің қалыңдығы 3000 м-ден асады. Ойысым Қаракүңгір, Қоскуңгір, Ақдала т.б. брахиқатпарлықтармен күрделіленген, бұларда жүргізілген терең бұрғылаулар оң нәтиже бермеді. Байырқұм іргетасы батысында Қарақтау, шығысында Шұлын көтерілімдерінің арнасында орналасқан, бойлыққа жуық бағытта созылған қысаң синклин белдем. Оның жер бетіндегі өлшемдері 100x40 км, іргетасының жатыс тереңдігі 3000 м. Ташкент-Бетпақдала ойысымы алаптың шеткі оңтүстік-шығыс секторын алып жатыр, өлшемдері 130x100 км. Сейсмобарлаудың деректері бойынша, оның іргетасы 2400-2600 м тереңдікте. Ташкент-Бетпақдала ойысымы өзге ойысымдарға қарағанда плиоцен-төрттік шөгінділерінің молайған, бор-палеоген таужыныстарының азайған қалыңдықтарымен сипатталады. Соңғыларының азаюын оның даму тарихының платформалық даму сатысынан кейін етек алған орогенез процесімен байланыстылығы анықтаса керек. Ақырында алаптың оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Ергашқұдық және Алдыңғы Нұрата ойысымдары да іргетастың 1000 м-ден 1400 м-ге дейінгі тереңдіктерде жатқан блоктары болып табылады. Бұлардың құрамында, сірә, юра шөгінділері жоқ болар. Осыған байланысты мұнда үміттенерліктей мұнайлылық пен газдылық өзге аймақтармен салыстарынғанда төмендеу.