Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан

«Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан...» («Күз») - Абайдың 1888 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 6 шумақтан тұрады. Абай бұл өлеңінде жылдың төрт мезгілін суреттейтін басқа өлеңдер індегідей үлкен ақындық шеберлік таныта отырып, табиғат көріністеріне жанастыра ауылдың күнделікті машықты өмір тұрмысын барынша қарапайым нақтылы түрде, ешқандай көріктемей, әдейі әсірелеусіз сипаттайды. Аспанды қаптаған сұр бұлтты, жерді басқан дымқыл тұманды, жапырағы түскен ағашты, сарғайып тозған күзеуді суреттеу арқылы көшпелі ауыл тіршілік ететін табиғи ортаны, айналаны нақтылы қалпында айқын көзге елестетеді. Ойнақтаған жылқылар, үйірінен қашып, оқшауланған биелер, жарыса шапқылаған тайлар - бұлар да мал баққан елдің өмір-тұрмысының айнымас, әрқашанда қосақтасып жүретін белгі-нышандары десек болады. Өлеңді түгелдей алып қарасақ, онда табиғат көріністерінен гөрі көшпелі елдің өмір-тұрмысын, тіршілік әрекетін бейнелеу жағы басымырақ екенін кереміз.

«Біреу малма , салып иін,

Салбыраңқы тартыпты жыртық киім.

Енесіне иіртіп шуда жібін,

Жас қатындар жыртылған жамайды үйін.

Қаз, тырна қатарланып қайтса бермен,

Астында ақ шомшы жүр, ол - бір керуен.

Қай ауылды керсеңде, жабырқаңқы,

Күлкі-ойын көрінбейді, сейіл-серуен.

Кемпір-шал құржаң қағып, бала бүрсең,

Көңілсіз қара суық қырда жүрсең.

Кемік сүйек, сорпа-су тимеген соң

Үйде ит жоқ, тышқан аулап, қайда көрсең.

Күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы,

Тұман болар, жел соқса, шаң-тозаңы.

От жақпаған үйінің сұры қашып,

Ыстан қорыққан қазақтың құрсын заңы...»

Осында дәл тауып, айнытпай берілген нақтылы күнкөріс әрекеттері - қазақтардың теріні малмаға салып, иін қандырып алып илейтіні, қыс бойы қорек ететін астықты күзде түйемен барып басқа жақтан әкелетіні, киіз үйдің іші ыс болады деп күзгі суықта от жақпай отыратыны, әйелдердің түйенің шудасынан жіп иіріп киіз үйдің жыртылған жерін жамайтыны - бәрі де көшпелі елдің дағдылы тіршілігін, тұрмыс-жағдайын, әдет-салтын анық аңдатады. Мал бағумен күн көрген елдің өмірге бейімділігі, тіршілікке икемділігі, ептілігі де байқалмай қалмайды. Қара суыққа тоңып дірдектеген балалар мен кемпір-шалдардың сиқы күзгі табиғаттың жабырқаңқы түріне толық сәйкес келеді. Ақынның «Жазгытұры қалмайды қыстың сызы...» дейтін өлеңіндегі шұғылалы сәулесін шашқан күнді, жарық айды, жымыңдасқан жұлдыздарды қызықтау, шат, жарқын көңілді адамдар бейнесін алға тарту, табиғатты көтеріңкі леппен суреттеу мұнда жоқ. Бұл өленде: «Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, Жапырағынан айрылған ағаш, қурай...»-деп ағаш пен қурайды кемпір-шалмен салыстыратыны көңіл қоярлық. Әдетте адамды жансыз салыстыру қолайлы, ұтымды саналса, Абай керісінше тәсіл қолданып, жансыз нәрсемен сипаттау үшін оны адаммен теңестіреді. Бұл бүрісіп үрпиген кемпір-шалдың мүшкіл халы оқырманның аяныштылық сезімін күшейте түседі. Өлеңде тек кедей, жоқ-жітік адамдардың хал-жайы айтылатыны тегін емес. Ол көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі күз түскенде қиындайтынын нанымды етіп көрсету үшін қажет. Өлеңнің осындай мазмұны оның сарынына әсер ететінін мойындасақ та, бірақ бұдан ақынның ез көңіл күйі де сондай жабыңқы демесек керек. Табиғатты, елдің өмір-тұрмысын суреттеуде ақынның байсалдылығы, пікір парасаттылығы ешқандай күмән туғызбайды. Өлеңнен боямасыз, қоспасыз ақиқат өмірдің өз көрінісін тапқандай әсер аламыз. Өлең 11 буынды қара өлең үлгісінде жазылған. Алғаш 1909 ж. С.Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны ИбраҺим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Басылымдарында бірқатар текстол. өзгерістер кездеседі. Мүрсейіттің 1905, 1907 жылғы қолжазбаларында, 1939, 1945 жылғы басылымдарда 1-шумақтың 2- жолы «Күз бояса, дымқыл тұман жерді басқан» болса, 1954, 1957, 1977 жылғы жинақтарда бұл жол Мүрсейіттің 1910жылғы қолжазбасы негізінде «Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан» деп алынған. Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасында 4-шумақтың 1-жолы «Қаз, тырна қатарласып қайтса бермен» деп көрсетілсе, Мүрсейіттің 1907, 1910 жылғы қолжазбаларында, басылымдарда «Қаз, тырна қатарланып қайтса бермен» делінген. Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасында 6-шумақтың 1-жолы «Күз отырған оты жоқ елдің маңы», осы шумақтың 3-жолы «От жақпаған үйінің сұры кетті» болса, бұл жолдар жинақтарда, Мүрсейіттің 1907, 1910 жылғы қолжазбалары мен 1909 жылғы жинақ бойынша «Күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы», «От жақпаған үйінің сұры қашып» деп алынған. Туынды ағылшын, араб, азербайжан, белорус, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, тәжік, түрікмен, ұйғыр т. б. тілдерге аударылған.