Сәтбек батыр

"Сәтбек батыр" - тарихи дастан.

20-ғасырдың бас кезінде шығыстық сарында бірнеше қисса, дастан жазып шығарған ақын Ақылбек Сабалұлы ел ауызында сақталған тарихи оқиға негізінде "Сәтбек батыр" дастанын жазып, Қазан қаласында 1909 жылы "Қисса-и Сәтбек" деген атпен Ш.Хұсайыновтың Университет баспасында, "Қисса-и Сәтбек батыр" деген тақырыппен 1911 жылы ағайынды Кәрімовтар баспасында және 1915 жылы осы қаладағы тағы бір баспада жеке кітап етіп шығарады.

Ақылбек дастаны және ел ішіндегі әңгімелер ықпалы болса керек, Сәтбек батырдың басынан өткен оқиғаны жырлаған бірнеше нұсқа бар. А.Сабалұлы жазған дастан мен басқа осы іспеттес жыр нұсқаларына ортақ тақырыптық желі - Ресей патшалық үкiметінің қазақ даласындағы зорлық-зомбылыққа негізделген отаршылдық саясатын әшкерелеу. Ертіс өзенінің бойында бейбіт өмір сүріп жатқан Сәтбек ауылынан Жармақ (Ермак) бастаған орыс әскерлерінің еш себепсіз қырып салуы дастан оқиғасына негіз болған да, осы арқылы сапарда жүріп бала-шағасынан қапыда айырылған Сәтбек батырдың ашу-ызасы отарлаушылардың бірін қалдырмай өлтіріп, кек алуымен ғана тынып қоймай, орыс патшасы алдында еш қаймықпай, өз ісінің дұрыстығын дәлелдеп бергендігіне көз жеткізеді. Шығарма оқиғасы одан әрі шиеленісіп, патшаның халық арасында беделі зор батырды шен-шекпен беру арқылы өз мақсатында пайдаланбақ арам ойына бірден тойтарыс қайтарған Сәтбектің бостандық сүйгіш, өз елінің азаттығы жолында жанын пида етуге даяр өр тұлға бейнесі жарқырап көрінеді. Сәтбек батыр жайлы аңыз бен Ақылбек және басқа ақындар жырлаған дастандар өз кезінде ел арасына кеңінен тарап, халықтың отаршылдық бұғауынан азат болуына итермелеген сүйікті шығармасы болған. Ақмолалық Күсембек Байғұттыұлының ел аузынан жинаған "Сәтбек батыр" дастаны мен қарағандылық Зарықбай Елмағамбетовтің Ақмола қаласының тұрғыны Мұстафа деген кісінің жырлауынан жазып алған осы аттас нұсқасының оқиғалары А.Сабалұлы дастанымен ұқсас болса, ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың Алматы облысы өңірінен жазып алған "Сәтбек батырдың әңгімесі" мен "Қазақстан ҒA Тіл және әдебиет институты ұйымдастырылған Семей фольклорлық экспедициясы 1946 жылы Семей облысында хатқа түсірген "Мырза Сәтбек батыр" нұсқаларында сюжеттік айырмашылықтар кездеседі, ал ауыз әдебиетін жинаушы Жұматай Мәдиевтің павлодарлық Нұрғали Бейсеновтің айтуынан жазып алған "Сәтбек батыр" нұсқасында Сәтбек батырды поштада істейтін Паромский деген кісі сотталудан аман алып қалуға көмектеседі. Аяқталмаған осы нұсқалар сақталған Орталық ғылыми кітапхана қорында Әдебиет және өнер институтының қолжазба және мәтінтану бөлімінде "Сәтбек батыр" жырының басқа бірнеше нұсқасы бар.