Сөзбе-сөз аударма

Сөзбе-сөз аударма, калька - бір тілден екінші тілге дәлме-дәл аудару арқылы жасалған тілдік бірлік (жеке сөз, сөз тіркесі, фразеология). Алайда бүл термин әдебиеттану тұрғысында қолданылған жоғарыдағы лингвистика. ұғымдарға «басқа тілдің текстін аударғанда түпнұсқа өлеңнің өлшемін, ырғағын сақтау» деген қосымша түсінік үстемеленеді.

Сөзбе-сөз аударма жолымен аударылған туынды үнемі тартымды болып шықпайды, өйткені бір тілдің қалыбы екінші тілге сәйкес келе бермейді. Мысалы: , қопармалы (флектив) орыс тілінің құрылымын жалғамалы (агглютинативті) қазақ тілінің табиғатына телу әрдайым ұтымды болмайды.

Әйтсе де Абай аудармаларында Сөзбе-сөз аударма белгілері де ұшырасып отырады. Ол орысша «Утес» деген еленді «Жартас», «Лиса и ворона» атты мысалды «Түлкі мен қарға», «Кинжал» атты өлеңді «Қанжар», «Слон и моська» деген мысалды «Піл мен қанден» деп дәлме-дәл аударған. Ал қазақ ұғымында қалыптасқан бейнелерге сай келмеген жағдайда орысша «стрекозаны» қазақша «инелік» демей, «шегіртке»деп, «парусты» қазақша «желкен»демей, «жалау» деп аударған. Орыс тіліндегі «крестьяниннің» қазақша аудармасын жасамай, халық тіліндегі қолдандым бойынша «қара шекпен» деп алған. Сонымен бірге Абай қазақ ұғымының орысша баламаларын да қолданған, яғни қазақ - орыс Сөзбе-сөз аудармасын жасаған. Оны «Интернатта окып жүр...» атты өлеңінен байқауға болады: «Балам закон білді» деп; «Прошение жазуға», «Бүл іске кім виноват?», «Я тілмаш, я адвокат»; «Айтыңызшы, болсаңыз здравомыслящий»; «Военный қызмет іздеме»; «Қызмет қылма оязға»; «Алыс та болса іздеп тап, Кореннойға кіруге», «Адал жүріп, адап түр, Счетың тура келуге»; «Қисық болса закон бар, Судияғаберуге. Ол да оязной емес қой, Алуға теңдік сенуге»; «Я өз бетіңмен тәуекел, занимайся прямотой» т. б.

Абай бұл келтірілген орыс сездерін шәкірт балаларға әдейі қазақ ұғымының орысша нұсқасы ретінде ұсынып отыр. Орыс өлеңінің ырғағын, ішкі әуенін қазақ тілінде айнытпай беруге талпынған ізденісін оның М. Ю. Лермонтовтан аударған «Бородино» атты үзінді өлеңінен көруге болады.

Мысалы:, түп нұсқасындағы: «Скажи-ка дядя, ведь недаром, Москва, спаленная пожаром, Французам отдана», - деген елең шумағын Абай: «Айтшы аға, нағып жеңілдік, Мәскеуде емес тегіндік, Болған білем соқтығыс, Емес білем аз жұмыс»,- деп елеңнің оқырман сезіміне тигізер әсерін барынша сәйкестендіріп береді. Тек орыс тілі емес, Абай шығыс тіліндегі ғыл,- философ. ұғымдарды да Сөзбе-сөз аударма. жолымен аударып, қазақша жаңа қолданыстар жасаған. Мысалы: «Мұны жазған - білген құл, Ғұламаһи Дауани, Солай депті ол шыншыл», - дегендегі «шыншыл»сөзі «реалист»терминінің, ал: «Ойшылдың мен де «санды бірімін» деп, Талап, ойсыз мақтанды қалдым күтіп», - деген тармақтардағы «ойшыл» сөзі «мыслитель» дегеннің терминдік Сөзбе-сөз аудармасы екені даусыз.