Сөз тұлғасы

Сөз тұлғасы – сөздің грамматикалық мәнін білдіретін морфологиялық және фонологиялық белгілерінің жиынтығы. Мысалы, баланы – жалпы есім, жекеше, табыс септік тұлғасындағы бала сөзінің сөз тұлғасы, келеді – ҚҚҚ жақ жекеше тұлғадағы ауыспалы өткен шақ мәндес кел етістігінің сөз тұлғасы дейміз. Сондай-ақ тілдік жүйедегі грамматикалық формада түрленген әрбір сөз сөз тұлғасы болып табылады. Сөз тұлғасы грамматикалық мағына мен сол мағынаны білдіретін тұлғалық көрсеткіштердің бірлігінен құралады. Сөзге грамматикалық мағына үстейтін формалар қосылуы арқылы сөз тұлғасы жасалады. Сөз тұлғаларының ішінде біреуі ғана оларға негіз болып, ол сөз белгілі бір сөз табының түбір (негізгі не туынды) тұлғасы болып келеді. Мысалы, сапалық сын есім шырай түрлеріне негіз болады, кез келген түбір тұлғалы зат есім септік, тәуелдік, жіктік тұлғаларына негіз болады. Балақай, балақан, баламен, т.б. сөздер – бала сөзінің грамматикалық мағына білдіретін тұлғалары. Ал осы бала сөзінің ұйтқы болуы арқылы жасалған балалық сөзі бұл сөздің сөз тұлғасы бола алмайды, себебі –лық сөз тудырушы (сөзжасам) қосымша арқылы жаңа сөз жасалып тұр. Ендеше, сөз тудырушы қосымшалар жалғану арқылы жасалған сөздер сол сөздің сөз тұлғасы болмайды, ол жаңа сөз болып есептеледі. Қазақ тілінде сөз тұлғаларының екі түрі бар:

• 1) сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалған синтетик. формалар;
• 2) негізгі сөз бен көмекші сөздің тіркесуі арқылы жасалған аналитик. формалар.

Әдебиеттер

Головин Б.Н., Введение в языкознание, М., 1979; Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі. Морфология, А., 1991; Исаев С., Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1998; Қазақ грамматикасы, Астана, 2002.