Тараз – Парсы зерттеушілерінің тарихнамасында

ТАРАЗ – ПАРСЫ ЗЕРТТЕУШІЛЕРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫНДА

«Зафар-Нама»

Авторы Шарафиддин Әли Язди Иран жеріндегі Тәфті қ-нда туған. Туған жылы белгісіз. «Зафар-нама» сөзінің мағынасы «Жеңіс жыры» деген ұғымға жақын. Бұл еңбегін 1424 – 25 жылдар ішінде парсы, түрік тілдеріндегі деректер көзіне сүйене отырып жазған. Оны Фарсы аймағында әкімдік еткен Ибраһим сұлтанға арнаған. Себебі, ол билеуші ретінде әдебиет пен өнерге, тарихшы ғалымдарға қамқор, әрі өресі биік зерделі кісі болған. Кейін сұлтан өмірден өткен соң, Шарафиддин қуғынға түсіп, Герат қаласына жер аударылады. 1447 ж. туған жерге қайта оралып, 1454 жылы Тәфті қаласында қайтыс болған. «Зафар-нама» шығармасы Тұран өлкесіндегі 1334 – 1405 жылдары аралығында болып өткен тарихи оқиғаларды қамтиды. Осы тұстағы Тараз қаласы мен тұрғылықты халықтың өмірінен біршама хабардар етеді.

«Бұхара тарихы»

Әбубәкір Мұхаммед ибн Жағфар ән-Наршаһи (899 – 956) Бұхара тарихы деп аталатын кітабын 944 жылы жазып аяқтайды да, Әбу Мухаммед Нух ибн Нәсір Самани патшаға сыйға тартады. Ирандық ғалым Мүдәррәс Рәзәуидің айтуынша, араб тілінде жазылған түпнұсқасы жойылып, екі ғасырдан кейін, 1128 – 1129 жылдары Әбунәсір Ахмед ибн Мухаммед ибн Нәсір әл-Қобауидің парсы тіліне аударған нұсқасы бізге жетіп отыр. Біздің заманымызда араб, ағылшын, орыс, өзбек тіліне аударылып, кеңінен танылды. Шығыста Душанбе, Ташкент, Стамбұл, Тегеран, Исфахан кітапханаларында сақталған. Осы еңбекте көне Тараз қаласының тағдыры баяндалады. «Уақыт өте келе Абырой ер жетті, қайтадан Түркістанға бет алды. Тараздай қала тұрғызып, оны һекумет деп атады. Өйткені, ол бір тайпаның басшысының аты еді. Өзі егінші екен. Бұхара тұрғындары ұлы адамға һемук деп ат берген, кей деректер Жәмук деп жазған», – дейді ол өз кітабында.

«һодуд-ал-аләм» (982)

Парсы тілінде 982 жылы жазылып, «һодуд-ал-аләм» (Әлем шекарасы Батыстан Шығысқа дейін) деп аталатын әлемдегі ең алғашқы жағрафиялық кітап болып табылады. 1983 жылы Тегеран қаласында 252 бет көлемінде басылып шықты. Оны баспаға дайындаған, доктор Мәноучеһр Сотуде. Кітаптың авторы белгісіз, уақыт оны ұмыттырған. Бірақ автор заманында бұл еңбегін Ауғанстанның солтүстігінде екі жыл әмірлік еткен Әбу-л-һарес Мұхаммед ибн Ахмедке арнапты. Бұл еңбек жалпы әлем тарихы мен түрік халықтары жайлаған Тұран жерінде орын тепкен қалалар мен мекендерді, оны жайлаған ұлыстар мен патшаларды тұңғыш рет оныншы ғасырда сөз еткен және хатқа түсірген шежіре қолжазба болуымен де қымбат. Тараз шаһары, Меркі атауларымен бірге ғылымда беймәлім көптеген түрік кенттерінің аттары аталады.

«Жеті климат» (1593)

Кітаптың авторы Әмин Ахмед Разидің әкесі Қожа Ахмед шаһ Таһмасып сол кездегі билік иесі Сәфәвидің сарайында беделді адамдардың біреуі болған және Рей қаласының бас қарауылы қызметін атқарған. Әмин ауқатты отбасында тәрбиеленіп, жастай білім алып, зерделі болып өскен. Жас кезінде Үндістанға саяхат жасап, көптеген деректер жинайды. Өз ең-бегін жазуға жеті жыл уақыт жұмсайды, яғни 1586 – 1593 жылдары аралығында «Жеті климат» еңбегін аяқтайды. Қазақ даласындағы қалалар жөнінде, әсіресе Таразға қатысты мынандай мәлімет берілген: «Тараз бұрынғы заманда әйгілі қала болған, оны Банки деп атаған. Алайда, өзбектердің таптап қиратуынан ойрандалған. Тараздың маңындағы үңгірді сол қаланың есімімен атайды екен. Тараз қаласының тұрғындарының басым көпшілігі мұсылман, әрі ол өлкеден қадір тұтуға уәжіп деп саналатын айтулы ғалымдар көптеп шыққан» (494 бет). М. Мырзахметұлы