Тарихи деректі есептер
Тарихи деректі есептер. 1. «Қанды жап» шарты қазіргі күнтізбе бойынша қай жылы, қай жерде, не үшін қабылданған.
Жауабы: 1756-57 жылдары қазіргі ШҚО, Аягөз ауданы, Мамырсу ауылдық округіне қарасты Мамыр суы бойында қабылданған. Дәлелі: Хан Абылай осы бітім құрметіне Батпақ суының бойында той жасаған, осы тойда Құрбанғалидің әкесі күреске түсіпті.
2. Абылай ханның туған жылы қазақ жыл санауы бойынша қай жылға сәйкес келеді. Жауабы: Абылай хан қоян жылы туған. 3. Бірінші есептегі оқиғаның қазақ жыл санауы және мұсылман күнтізбесінің қай жылы болғандығын анықта. Жауабы: Сиыр жылы. Хижраның 1174 жылы. 4. Қазақ топырағынан шыққан данышпан перзент, әлемнің екінші ұстазы, атақты ғұлама- Әбу-Насыр әл-Фараби мұсылманша жыл санаудың 287- жылы дүниеге келген. Әл-Фараби қазіргі күнтізбе бойынша қай жылы туған? Жауабы: Әл-Фараби 870 – жылы туған. Ескерту: Осы мазмұндағы есептерді шешуге әдістемелік құрал ретінде Қ.Нұрсұлтановтың «Жүлдегерге жүз есеп» атты кітабын ұсынуға болады. Аталған кітапта қазақша жыл қайыру, мұсылманша жыл санау, бір жыл санауынан екінші жыл санауына ауысу ережелері жақсы келтірілген.
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырынан құрастырылған есептер: 1. Солар да бізден бұрын өткен жандар Сап қасқа, өңшең манап сөзді аңдар. Қалыпсыз Қарабайдай бай өтіпті, Тоқсан мың, тәңір алса да, жылқысы бар. Жылқы түнде кете-дүр жер дүниеге, Қайтара гөр, Қодар құл, дүлдүл мін де. Қарабайдың жылқысын сол алпыс құл, Әзер түгел қылады алпыс күнде.
Алпыс құлдың санау жылдамдығы бірдей десек, әрбір құл бір күнде неше жылқы санайды?
Жауабы: 25. 2. Қодар құл бұл сөзді естіп тұра келді, Жылқыдан ала айғырын ұстап мінді. Не де болса тілдесіп қалайын деп, Бірнеше құл атпенен іздеп жүрді. Қодар мен Әлжаппар құл төрт ат мініп, Қасына қос атпенен алтау еріп. Ит ішпестің бойында жатқанында, Неше құл қанша атпен келді жетіп? Жауабы: 8 құл, 16 ат. 3. Жалғыз туған бір ұлдан ел қашыпты, Асқаралы көрмеген тауды асыпты. Бір бөгеттен құтылып бара жатса, Он екі айлық, қырық күн шөл басыпты. Сарсаң болды Қозыекем үйден кетіп, Он екі айлық, қырық күн шөлден өтіп. Есептеп көр, білімпаз, неше күнде, Ел шетіне Қозыекем келді жетіп?
Жауабы: 405 немесе 406 күн
4. Жылқысы суға қанып тойып алды, Қодардың әр нәрседен ойы бар-ды. Мұны құдай жаратқан сонша зор ғып, Анық он кез өзінің бойы бар-ды.
Тоқсан мыңды неғылса қандырды тез,
Әдебі жоқ, мінез жоқ Қодардан без. Кәпірдің денесінің бәрі де артық, Жалпағы жауырынының үш жарым кез. Қодардың бойын және жауырынының жалпақтығын метр өлшеміне ауыстыр. Жауабы: Бойы – 7,11 м, жауырыны - 2,49 м.
5. Іледен қайта көшіп Шыршық барды,
Ұдай көшіп барады Сыр бойына.
Азғана сыр бойына дамыл алды.
Бір күні ол қаңғырып Қоқан кепті,
Тоқсан атқа бір белбеу сатып алып,
«Не қыласыз?» - дегенде, «Шұлғау», - депті.
Тәуке хан (1680-1718) кезінде қабылданған «Жеті жарғыдағы» малдардың құнымен 90 жылқыны неше түйе немесе неше қойға теңестіруге болады?
Жауабы: 45 түйе немесе 450 қой.
6. Екі бай аңға шығып келген екен, Бір-бірінің тіліне көнген екен. «Екеуміз құда болсақ, қарғыбау», - деп, Айбас құлды сол жерде берген екен. Екі бай аңға шығып келген екен, Бір-бірінің тіліне көнген екен. «Екеуміз құда болсақ, қалыңмал », -деп, Қырық қара нар, жүз жылқы берген екен. Тәуке хан (1680-1718) кезінде қабылданған «Жеті жарғыдағы» малдардың құнымен қалыңмалды тек түйемен, не тек жылқымен немесе тек қоймен берсе қаншадан беруі керек және сол кездегі адам құнымен есептегенде Айбас құлдың құнынан қаншаға кем? Жауабы: 90 түйе, 180 жылқы, 900 қой беруі керек, ол кезде адам құны 100 түйе немесе 200 жылқы, яки 1000 қой болған. Онда 10 түйеге немесе 20 жылқыға, не болмаса 100 қойға кем. 7. Бірталай Аягөздің саласы бар, Ноғайдың тастан салған қаласы бар. Бағатұғын малы жоқ ноғайлының, Толып жатқан бірталай қаласы бар. Бастайды Әлжаппар көрген жерге, Аягөздің арасы жылдық жерге. Жазы-қысы он екі ай жайлап, қыстап, Қарабай көшіп келді Аягөзге.
Қарабайдың көші бір күнде 40 шақырым жүреді деп есептесек. Бағаналы мен Аягөздің арасын неше шақырым деп есептеуге болады? Шөлге бөгелген күндерін есепке алмаймыз.
Жауабы: 14600 немесе 14640 шақырым.
Мұндай тапсырмаларды математика, тарих және әдебиет пәндерінен сыныптан тыс жұмыстарда пайдалану оқушылардың аталған үш пәнге деген қызығушылықтарын арттырып қана қоймай, ғылымның бірі-бірімен тығыз байланыста екендігіне көз жеткізулеріне қолғабыс болады.