Уикипедия

Тезаурус

Тезаурус — дескрипторлы ақпараттық іздестіру тілінің лексикалық бірліктер арасындағы семантикалық қарым-қатынасын бейнелеп көрсетіп және мағыналы мазмұнына қарай сөзді іздестіретін автоматтандырылған сөздік.[1]. Басқаша айтқанда бұл сөздерді байланыс мен мағынасы бойынша реттейтін анықтамалық жұмыс. Тезаурусты кейде синонимдер сөздігі деп те атайды. Бұндай анықтамада сөздер ұқсастығы немесе айырмашылығы бойынша деңгейлерге бөлінеді, ондай бөлінуді тағы синонимдер мен антонимдер бойынша бөлу деп түсінсек болады. Бұндай сөздіктерді көбінесе жазушылар ойын дұрыс жеткізу мақсатында ең ретті сөзді табу үшін қолданады:

« сөздердің ең тиімді немесе қисынды қолданысын табу үшін оңтайлы.
Петер Марк Рогет, 1852. [2]
 »


Синонимдер сөздіктерінің тарихы өте терең. "Тезаурус" сөзі алғашқы рет 1852 жылы Петер Марк Рогеттің "Рогеттің Тезаурысы" атты шығармасында қолданылды.


Рогеттің Тезаурысына ұқсас басқа да жұмыстар бар, олардың ортақ атауы - "Тезаури". Осындай жұмыстар негізінен сөздерді таксономиялық дәрежелі тұжырымдамалар бойынша сөздерді жіктейді (басқаша айтқанда, сөздерді таксономиялық мағынасы бойынша топтарға бөледі). Осындай топтастырулар әліпби немесе басқа жүйе бойынша іріктеледі.[3] [4]

Тезаурустардың көбісі сөздің түсініктемесін жазбайды, дегенмен синонимдерін тізіп береді.

Кейбір тезаурустар мен синоним сөздіктер бірдей сөздер арасындағы айырмашылықтарды "мағынасының ары қарай тармақталуы" деп сипаттайды.[5] Кейбір синоним сөздіктер синонимдерді мағынасы мен қолданылуы бойынша саралаумен ғана айналысады. Флоулердің немесе Гарнердің аттас Заманауи ағылшын тілінің қолданысы сияқты кейбір нұсқаулықтар синонимдердің дәл қолданылуын белгілейді.

Жазушылар кейде тезаурустарды өз шығармаларында бір сөзді қайталай бермеу үшін қолданады, сондықтан тезаурус шығарманы әсемдету үшін оңтайлы болып келеді (ағыл. - elegant variation). Алайда, кейбір оқырмандар жазушыларды - "мәтінді керек емес жерде қолданып, әсемдетем деп, түсініксіз синонимдерді қолдана салады" деп сынайды.[6]

Этимология

өңдеу

"Тезаурус" сөзінің түбі латын тіліндегі грек. thēsaurus (θησαυρός) "қазына, қойманы" білдіреді.[7][8]

19 ғасырға дейін тезаурус деп кез келген сөздік пен энциклопедияны атайтын[9], оған мысал: лат. Thesaurus Linguae Latinae (латын тілінің сөздігі, 1532) және грек. Thesaurus Linguae Latinae (Грек тілің сөздігі, 1572) болады. Ал Рогет болса 1852 жылы тезаурусты "сөздердің мағынасы бойынша жинағы" деп атап кеткен алғашқы кісі болды.[10]

Тарихы

өңдеу
 
Петер Марк Рогет, "Рогеттің тезаурысы"-ның авторы

Ерте заманда, Библостың филосы атты шығарма тезаурус сөзін алғашқы рет қолданған. Санскриттағы Амаркоша атты шығарма біздің заманымыздың 4 ғасырында жазылған тезаурус болып есептеледі.

Синонимдерді зерттеу 18 ғасырдың назар аударарлықтай маңызды тақырыптардың біріне айналды. Сол уақытта өмір сүрген Кондильяк синонимдер сөздігін жазды, алайда сол сөздік ешқашан басылымға жіберілмеді.[11]

Алғашқы синоним сөздіктердің кейбіреулері:

  • Джон Уилкинстың, Шынайы таңбалар мен Философия тіліне бағытталған шығарма және Әліпби бойынша реттелген сөздік (1668) бұлар түрлі атаулар мен ұғымдарды жүйелі түрде реттеген түсіндірмелер. Негізінде осы шығармаларды дәл "синонимдер сөздігі" деп те айта алмаймыз, дегенмен мәні жақын сөздер өзара топтастырылып, біріктірілген. [12][13][14]
  • Габриель Жырардтың, "Француз тілінің дәлдігі немесе синонимдерге ауысатын сөздердің әртүрлі мағыналары" (1718) [15]
  • Джон Траслердің, Ағылшын тілінде синонимдер ретінде есептелінетін сөздердің айырмашылығы және оларды дұрыс қолдану бойынша нұсқаулық.[16]
  • Хестер Линх Пиозидың, Британ тіліндегі синонимдер(1794) [17]
  • Джеймс Леслидың, Ағылшын тілінде мағыналас келген сөздер мен техникалық терминдердің сөздігі. (1806) [18]
  • Джордж Крабтың, Ағылшын тіліндегі синонимдердің түсіндірмесі (1818)[19]

Джон Уилкинстың 1608 жылғы мағыналас сөздердің топтастырылуынан негізделген "Рогеттің Тезаурусы" 1805 жылы жазылып, 1852 жылы басылып шығарылған, оның жазушысы Питер Марк Рогет. Өзіне дейінгі басқа шығармалардан негізгі айырмашылығы бұл осы сөздіктің синонимдерге түсіндірмелерді бермеуі, сондықтан оқырмандарға сөздердің мағынасын оқып көру мүмкін емес. 1852 жылға дейін бұл сөздік басылып шығарылған, ағылшын тілді жұртшылық ішінде кеңінен таралған еді. [20] Рогет сөздіктің алғашқы нұсқасында өз шығармасы туралы осылай пайымдаған:[21]

Осыған ұқсас сөздерді жүйелеп түрлі шығармаларды құрғаныма 50-ге таман жыл болды. Бұндай сөздік менің кемшіліктерімді толықтыруға көмектесуі мүмкін деп есептей отырып, мен 1805 жылы шағын өлшемде сөздердің жіктелген жинағын жаздым. Осы Тезаурус айтылып өткен жинаққа сәйкес мәнерде жүйелеп жазылған.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006. ISBN 9965-808-78-3
  2. ↑ Roget, Peter. 1852. Thesaurus of English Language Words and Phrases.
  3. ↑ The Merriam-Webster thesaurus. — Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster. — ISBN 978-0-87779-637-4.
  4. ↑ Oxford thesaurus of English. — 3rd. — Oxford: Oxford University Press. — ISBN 978-0-19-956081-3.
  5. ↑ American Heritage Dictionary of the English Language, 5th edition, Houghton Mifflin Harcourt 2011, ISBN 9780547041018, p. xxvii
  6. ↑ Edwin L. Battistella, "Beware the thesaurus", OUPblog, "Oxford University Press's Academic Insights for the Thinking World", February 11, 2018
  7. ↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=thesaurus
  8. ↑ R. S. P. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, Brill, 2009, p. 548.
  9. ↑ Оксфорд ағылшын тілі сөздігі
  10. ↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=thesaurus
  11. ↑ B. Lafaye, Dictionnaire des synonymes de la langue française, Hachette 1869, 3rd edition
  12. ↑ John Wilkins, An Essay Towards a Real Character, and a Philosophical Language, London 1668
  13. ↑ John Wilkins, William Lloyd (anonymously), An Alphabetical Dictionary Wherein all English Words According to their Various Significations, Are either referred to their Places in the Philosophical Tables, Or explained by such Words as are in those Tables, London 1668
  14. ↑ Natascia Leonardi, "An Analysis of a Seventeenth Century Conceptual Dictionary with an Alphabetical List of Entries and a Network Definition Structure: John Wilkins' and William Lloyd's An Alphabetical Dictionary (1668)" in Historical Dictionaries and Historical Dictionary Research, papers from the International Conference on Historical Lexicography and Lexicology, University of Leicester, 2002, Max Niemeyer Verlag 2004, ISBN 3484391235, p. 39-52
  15. ↑ Gabriel Girard, La Justesse de la langue françoise, ou les différentes significations des mots qui passent pour synonymes, Paris 1718,
  16. ↑ John Trusler (anonymously), The Difference between Words esteemed Synonyms, in the English Language; and the proper choice of them determined, London, 1766
  17. ↑ Hester Lynch Piozzi, British Synonymy; or, an Attempt Regulating the Choice of Words in Familiar Conversation, Dublin 1794
  18. ↑ James Leslie, Dictionary of the Synonymous Words and Technical Terms in the English Language, Edinburgh, 1806
  19. ↑ George Crabb, English Synonyms Explained, in Alphabetical Order with Copious Illustrations and Examples Drawn from the Best Writers, 2nd edition, London 1818
  20. ↑ Hüllen, Werner (2003). "Introduction - Oxford Scholarship". oxfordscholarship.com. doi:10.1093/acprof:oso/9780199254729.001.0001. ISBN 978-0-19-925472-9. Retrieved 26 March 2018.
  21. ↑ Roget, P. M. (1982). "Prefact to the first edition, 1852". In Lloyd, Susan M. (ed.). Roget's Thesaurus of English Words and Phrases (New ed.). Harlow: Longman. p. xix.
  Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Тезаурус&oldid=3357198» бетінен алынған