Темне (халық)
Темне (тимне, тимене, тимманнее, а-темне, санда, йони)[1] — Сьерра-Леоне аумағында тұратын халық. Жалпы саны 1550 мың адам.[2] Олар солтүстік – санда және оңтүстік – йони болып бөлінеді және 2 шағын этнографиялық топ – кунике және кхолифа ерекшеленелі.
| Темне | |
| тимне, тимене, тимманнее, а-темне, санда, йони | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1,5 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
дәстүрлі наным-сенімдер, суннизм |
Тілі
өңдеуОлар нигер-кордофан отбасының атлант тобының темне тілінде сөйлейді. Диалектілер: бомбали, кунике, йони.[3]
Діні
өңдеуТемнелердің көпшілігі дәстүрлі наным-сенімдерді ұстанады, бір бөлігі сүнниттік мұсылмандар, христиандар (католиктер мен протестанттар).[4]
Тарихы
өңдеуЕстеліктер бойынша, олар 15 ғасырдың басында Фута Джаллоннан көшіп келген. Олар 17 ғасырда исламды қабылдаған мандин халықтарының күшті ықпалын бастан кешірген. Олар қасиетті билеушілер (бай) басқаратын 44 рубасылар мен үлкен отбасылық қауымдар басшыларының кеңестерін құрады. 19 ғасырдың аяғында олар көсем Бай Буренің басшылығымен ағылшындарға қарсы көтеріліс жасады.[5]
Кәсібі
өңдеуНегізгі кәсібі – қолмен атқарылатын егіншілік (күріш, тары, құмай, жүгері, жержаңғақ, маниок, май пальмасы, кола жаңғағы). Ұсақ мал мен құс өсіру, өзеннен балық аулау (әйелдердің кәсібі). Дәстүрлі қолөнер - тоқу және ұсталық (ерлер кәсібі). Маусымдық жұмыстар какао және кофе плантацияларында, сондай-ақ тау-кен орталықтарында (Марампа қаласындағы темір рудалары және т.б.) кең таралған.[6]
Өмір салты
өңдеуПатрилинейлік рулар (абуна) және құпия одақтар болды (ерлер — поро, рагбенле, кофо; әйелдер — бунду, куре, баруба, рамен, Кинки). Неке қонысы вирилокалды, полигиния, сорорат, әмеңгерлік, қалыңмалды неке қолданылады.
Ауылдық елді мекендер - үлкен, төбелерде, жолдар мен өзендерге жанында орналасқан. Тұрғын үйлері саз іргетасқа салынған. Үйшіктер дөңгелек немесе төртбұрышты, қабырғалары тоқылған немесе саздан жасалған, төбесі пальма жапырақтарымен немесе тақтайшалармен, кейде темірмен жабылған.
Дәстүрлі киімдері белдемшеден және денеге оралған түрлі-түсті өрнекті матадан тұрады, ал қазіргі заманғы киім еуропалық үлгіде.
Тағамдары - күріш ботқасы, өсімдік майы қосылған бұқтырылған тағамдар, көкөністер, дәмдеуіштер.
Темнелердің бай музыкалық және би фольклоры бар.[7]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Современная энциклопедия - темне http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/temne
- ↑ Современная энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc1p/47046
- ↑ Темне https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%B5
- ↑ Большой толковый словарь ~ Буква Т ~ Темне https://www.chitalnya.ru/tolkslovar/t/t1521.php
- ↑ Темне https://bigenc.ru/c/temne-fe6787
- ↑ Народы и культуры Темне https://travel-journal.ru/ethno/46/1317/(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ народы мира / Темне http://www.etnolog.ru/people.php?id=TEMN