Тиджания тариқаты

ат-Тиджанийа — XVIII ғасырдың соңында шыққан Солтүстік Африкадағы сопылардың ықпалды бауырластығы. ат-Тиджанийаның негізін қалаушы Ахмет ат-Тиджани (1737 - 1815) Алжирдің оңтүстігін мекендейтін шағын дәулетті бербер от басынан шыққан. Бастауыш Құдайтану білімін алған соң, ат-Тиджани сопы «классиктерінің» шығармаларымен танысады, әл-Кадири, ан-Насири, әл-Халуати, т.б. шейхтерден дәріс алды. Меккемен Мединеге қажыға барған соң, өз туған жеріне қайта оралған ат-Тиджани Алжирдің Сиди Әби Самғұл алқабына орналасады, бірінші рет сол арада (1781 - 1782) Пайғамбарлық өзінен «тәлім» алдым деген желеумен, өзінің дербес уағызын айтады. Алайда түрік билеушісі Оранның қудалауынан қауіптеніп, 1789 ж. Сиди Әби Самғұл жазирасын тастап кетті. Марокко сұлтаны Сүлеймен ат-Тиджаниді жақсы ілтипатпен Фесте қабылдады. Сұлтанның қолдауына қарамастан, ат-Тиджани мен оның жолын қуушылар алғашқы кезде Фес тұрғындарының қаһарлы қарсылығына ұшырады. «Ескі» сопылық бауырластықтың шейхтері мен жергілікті діни атақты адамдар ат-Тиджанидің өз ілімі мен бауырластығы ерекше етіп көрсетуін құптамады. Алайда, әл-кадириа және аш-шазилийа сияқты ықпалды бауырластықтармен күресте ат-Тиджани Сүлеймен сұлтанның көмегі арқасында, ат-Тиджанидің жолын қуушылар Феске орналасты. ат-Тиджанийаның негізін қалаушы бауырластықтың ықпал ету аясын бірте-бірте кеңейту мақсатында Алжирдің, Тунистің, Марокконың, Мавританияның әртүрлі аудандарына Фестен өз адамдарын жіберіп отырды. Өлер алдында ат-Тиджани бауырластықтың басшысы етіп өзінің жақын тілеулесі Әли ат-Таммасиниді тагайындады. ат-Тиджанийаның негізін қалаушы өлгеннен кейін көп кешікпей ат-Тиджанийа бір-біріне қарсы тұратын екі топқа бөлінді, ат-Тиджанидің ұлдары тұратын Айн-Мәди де бірінің орталық болса, екіншісінің орта. Таммасиниде болды. Ақырында бауырластықты басқаруды ұлдары өз қолына алғанымен, екі топтың арасындағы бәсеке талас көп жылға созылды.

Өз ілімінің негізін ат-Тиджани жазба түрінде қалдырмаған. Алайда, ат-Тиджанидің көзі тірісінде Әли-Харазим деген оның жақын тілеулесі «Жауаһир әл-мани» трактатын жазды. Оған бауырластықтың негізін қалаушының өмірбаяны, оның жалпы мұсылмандық пен сопылықтың қағидасы мен іс тәжірибесінің әртүрлі мәселелері, сопылық позициясы және тағы басқа да ойтолғамдары кірді. «Жауаһир әл-маанидің» авторы өз трактатында Мұхаммед б. Абд ас-Салам әл-Қадырдың қаламынан шыққан XVI ғ-дың сопы діндары Ахмед Манның, атақты марокколық сопы әл-Мақсад әл-Ахмедтің өмірбаянынан үзінділерді кең пайдаланды. Көшіріл алу фактісі - «Жауаһир әл-маани» жарияланғаннан кейін 1927 ж. ғана әшкере болды және ол Мағриб пен Мысырдың діни беделді адамдары тарапынан ат-Тиджанийаның қатаң сынға ұшырауына себеп болды. ат-Тиджанийаның жолын қуушылардың «қағидалық» тағы екі кітабы Мұхаммед ас-Суфианидің (1843 ж.ө.) «Китаб әл-ифада әл-ахмадийал» және Мұхаммед б. әл-Мүшридің (1809 - 10 ж.ө.) «Китап эл-жәмил ли-л-улум әл-фаида» болып табылады, бірақ екеуі де жарияланбаған. Жоғарыда айтылған шығармалардағы ат-Тиджанидің көзқарастары өзіндік пікірлерімен ерекшеленбейді. Соған қарағанда, ат-Тиджанийаның негізін қалаушы өзінің алдындағы сопылық ойшылдардың идеясына сүйенген болу керек. Оған көбірек әсер еткен ибн Араби атап айтқанда, басқарған сопылық иерархия жайындағы ілімі болып табылады. Ибн Арабидің эзотер. қағидасына сүйеніп, ат-Тиджани өзін «жоғары өріс» және «Мұхаммедтің қасиетті мөрі» деп жариялады. Осының негізінде ол өзін құлан таза «күнәсізбін» деп таныды, көптеген мұсылман беделділері ондай «күнәсіздікті» Пайғамбардың өзіне де қимаған. ат-Тиджани сондай-ақ, өзінің алдында өткен «қасиеттілермен» байланыстыратын рухани сабақтастықтан да бас тартты. ат-Тиджанийаның ілімі мен дұғасы тікелей Мұхаммедтің өзінен алынған деген дәлелмен, Мағрибтағы іс-тәжірибеге қарамастан ат-Тиджани өзінің ізбасарларына басқа сопылық бауырластыр болуға, Тиджаниді жақтамайтын шейхтар мен олардың мазарына «мейір» және қолдау тілеп сыйынуға тыйым саяды. Оның есесіне ол өзінің мүриттеріне қайта тірілу болатын күні міндетті түрде оларды «қорғайтындығына» және ара түсетіндігіне кепілдік берді. ат-Тиджанидің айтуы бойынша ат-Тиджанийаға мардымсыз болса да қызмет көрсеткендер немесе оның өзіне жұмада немесе дүйсенбіде көруге тырыскан адамдар да өзін «қорғайтындығына» сене алады. ат-Тиджанийаның жолын куушылар өздерін «Құдайдың сүйген құлымыз» деп сезініп, өздерін басқа мұсылмандарға қарсы қойды. Оларды «адасушылар» деп есептеді. Олардың оқшаулануы және бауырластық мүшелерінің бір-бірімен тығыз байланысты болып, тәуелсіздікке ұмтылуы, сонымен бірге христиандарға да өздерінің мұсылман дініндегі «адасушылар» сияқты деңгейде қарауы сондықтан еді. ат-Тиджанийаның негізін қалаушы да, оның ізбасарлары да «тоқтам қылу» және «өзін Аллаһтың еркіне тапсыру» сияқты қатаң сопылық нұсқаларды ұстанған жоқ. ат-Тиджанидің өзі молшылықта өмір сүруді және ізгілік мақсаттарына жөнсіз шығын шығаруды құптамады. Мағриб тұрғындарының саудагерлер, шенеуніктер, тағы басқалар арасында ат-Тиджанийаның танымал болуының бір себебі осында жатыр. ат-Тиджанийаның негізгі дұғалары өз ізбасарларына ат-Тиджани өсиет еткен «Салат әл-фатих және Жауһарат әл-кәмәл» болып табылады. Алғашқысы күніне екі рет, екіншісі салтанатты жиындарда ғана оқылады. ат-Тиджанийаның кұлшылығы жұма күндері өтеді. Негізін салушысы қайтыс болған соң, ат-Тиджанийаның Айн-Мәдидегі басқарушы тобы бауырластықтың ықпал ету аясын әрі сактай отырып, әрі кеңейте отырып, Осман өкіметімен тәуелсіз саясат жүргізуге тырыспа. Бұл ақыры үкімет әскерімен қарулы қақтығысуға соқтырып, соның салдарынан ат-Тиджанидің үлкен ұлы (1827 ж. қазаға ұшырады). Кіші ұлы Мұхаммед ас-Сағыр бауырластықтың басына келген соң, Алжирді француздардың басып алуына қарсы шықты. Абд әл-Қадыр әмірдің жүргізген күресін қолдаудан бас тартты. Бұл арада әмірдің ат-Тиджанийамен бәсекелес әл-қадирийа бауырластығынан шыққандығы да белгілі бір рөл атқарды. Абд әл-Қадырдың әскери жолмен ат-Тиджанийаны бағындырмақ болуы сәтсіз аяқталды. Француздар келген сон Сағыр басып алушы өкіметпен бірлесіп жұмыс істеуге кешті. Оның мұрагерлері де, сондай-ақ, Таммасинді орт. еткен бауырластықтың басшылары да осындай саясат жүргізді. ат-Тиджанийаның көптеп орныққан жері Тунисте. Оның шейхтері түрік өкіметінің, ал тәуелділік орнаған соң француз өкіметінің қолдауына сүйенді. Дәл сол тұста Мароккодағы ат-Тиджанийаның жолын куушылар Айн-Мәдилік шейхтерді өздеріне қызмет етуге тырысқанына қарамастан, француздармен бірлесіп істеуден бас тартты. XIX ғасырдың басында-ақ ат-Тиджанийаның ілімі Мавритания жұртшылығының арасына кең тарады. Бауырластықтың мұққаддамы Мұхаммед әл-Хафиздің мавритандық Идау Әли атты құдіретті де, үлкен тайпаның ат-Тиджанийаның жолын қуушылар етуге қолы жетті. Бауырластықтың діни және саяси басшысы Омар қажыға (1864 ж.ө.) Батыс Африканың айтарлықтай терр. бағындырыл алудың сәті түсіп, тиджани мемлекеттін құрды. Омар қажы өзінің Сенегал мен Нигер өзеннің алқабында пұтқа табынатын тайпалармен жүргізген соғысын жиһад деп жариялады. Алайда тиджани көсемі «ақиқат» дін жолына иландырады дегенге сүйеніп, бұрын Исламға қараған жерлері де басып алудан тайынбады. Омар қажының жаулап алулары, оның «дінсіздермен» күресуге шақырған христиандыққа қарсы үгіті француздарды ат-Тиджанийаға әскери күш қолдануға мәжбүр етті. Соның нәтижесінде Омар қажы жағалай алыстан, Нигер өзеннің алқабына қарай шегінді. Ол өлген соң Батыс Африкадағы ат-Тиджанийаның басшылығы оның ұлы Ахмедке (1895 ж.ө.) ауысты, оның кезінде француздар тиджани мемлекеттін жойыл, оның территориясын өз бақылауында ұстауға мүмкіндік алды. Француздардың Батыс Африканы отарлауы кезінде ат-Тиджанийа жалпы алғанда, үкіметке деген бейтараптығын сақтай отырып, сол аймақтың саяси өміріне белсене араласып отырды. Кейбір діни-саяси жағдайларға байланысты ол мұндағы бірнеше ұсақ бауырластықтарға бөлінді, олардың ішіндегі ең ірілері - камаллийа мен йакубийа еді. XX ғасырдың 20 жылдары Мароккода, Алжир мен Тунисте ат-Тиджанийаны айыптау науқаны кең өріс алды. Шығыс және Африка елдерінде қоғамды индустрияландырумен қатар, ат-Тиджанийаға қарсы ұйымдасқан науқан ат-Тиджанийаның тұғырын шайқалтқанмен, бауырластықтың араб елдері мен африкандықтар арасында жолын қуушылар аз емес.