Тоғон Темір хан
Тоғон Темір хан( 25 мамыр 1320 — 23 мамыр 1370; таққа отырғандағы есімі Ухағату қаған немесе Ухағанту қаған — «ақыл иесі») қытай тарихында Шуньди — Юань Империясының соңғы императоры. Оның билік құрған уақытында моңғол ақсүйектерінің өзара қырқысы және хань халықтарының көтерілісі өршіп тұрған еді. Ол хандық құрған кезеңде 1368 жылы моңғолдар Қытайдан қуылды. Юань әулеті тақтан біржолата кетіп, билікке Мин династиясы келді.
| Тоғон Темір хан | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 19 шілде 1333 — 23 мамыр 1370 | ||
| Ізашары | Иринджибал | |
| Ізбасары | Білгіту хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | Будда | |
| Дүниеге келуі | 25 мамыр 1320 қазіргі Қытай аумағы | |
| Қайтыс болуы | 23 мамыр 1370 (49 жас) | |
| Династия | Юань | |
| Әкесі | Хошила | |
| Анасы | қоңырат тайпасынан шыққан Раднашири | |
| Жұбайы | Патшайым Ки | |
| Балалары | Білгіту хан | |
өңдеу  |
||
Таққа отырғанға дейінгі жағдай
өңдеуТоғон Темір хан Хошиланың отбасында дүниеге келген. Сол кезде Хошила Орталық Азияға қоныстанған болатын. Есен Темір хан қайтыс болғаннан соң импирияда өзара қырқыс туындады. Осы кезде Тоғон Темір әкесімен бірге Шандудан Моңғолияға аттанды. Хошиланың өлімінен соң таққа Тоғон Темірдің бауыры Туғ Темір отырды. Тоғон Темір осы кезеңде сарайдан шеттетіліп, Корё еліне, кейіннен Гуансиге жер аударылды. 1332 жылы Туғ Темір қайтыс болды. Оның жесір қалған әйелі Будашири қатын күйеуінің өсиетімен, Туғ Темірдің ұлы Ел Тегісті емес, Хошиланың ұлы Иринджибалды таққа отырғызды. Иринджибал екі айдан кейін қайтыс болғаннан соң таққа оның ағасы Тоғон Темір отырды. Регент Ел Темір таққа Ел Тегістің отырғанын қаласа да, Будашири мұнымен келіспей Тоғон Темір Гуансиден қайта оралды.
Басқаруы
өңдеуҚытай деректеріне сүйенсек, Тоғон Темір уақытының көп бөлігін аңшылықпен өткізіп, әртүрлі теріс қылықтарымен белгілі адам болған. Онымен қоса механикамен әуестеніп, сарай бақшасына әртүрлі механикалық құрылымдарды құрастырумен айналысқан. Елді мемлекеттік канцлерлер басқарған. Олардың ішінде екі тұлға ерекше маңызға ие болған. Олар: Баян және меркіт тайпасынан шыққан Тогто болды. Баян жас императордың барлық қарсыластарын жойып, кейіннен Ханьлиньи Академиясын жауып тастады. Қызметтік емтихандарды алып тастады. Ал 1340 жылы сарайдағы берекетсіздік нәтижесінде басы алынды. Тогто өзін дарынды саясаткер ретінде көрсетті: емтихандарды қалпына келтіріп, салық көлемін азайтты және Ұлы каналдың құрылысын қайтадан жаңғыртты. 1355 жылы ол жазаға тартылып басы алынды. Нәтижесінде орталық билік әлсіреді. Солтүстіктегі бірнеше моңғол қолбасшылары жеке дара билік ете бастады (олардың ішінде Болод Темір, Цаган Темір және Хух Темір болды). Тоғон Темірдің билігінің кейінгі жылдарында елде бірнеше рет су тасқыны болды, халық арасында ауру жайлады. Сонымен қатар инфляцияға және күштеп жұмысқа жегуге (каналдың құрылысына) қарсы халық наразылығы белең алды. Осының нәтижесі ұлт-азаттық көтеріліске алып келді. 1351 жылы Қызыл орамалдылар көтерілісі басталды. 1356 жылы көтерілісшілердің көсемдерінің бірі Чжу Юаньчжан (болашақ император Хунъу) Нанкинді басып алды. Өзінің қарсыластарының көзін жойған ол Қытайдың оңтүстігіне ықпалын таратты. 1360 жылдардағы солтүстік моңғол билеушілерінің қырқысына назар аударған Чжу Юаньчжан 1368 жылы Бейжіңді басып алды. Ал Тоғон Темір әйелімен бірге солтүстіктегі астана Шандуге қашып кетті. Сол жылы Чжу Юаньчжан өз астанасын Нанкиннен Бейжіңге ауыстырып, өзін Мин династиясының императоры деп жариялады.
Мұрасы
өңдеуМоңғолдың құпия шежіресінде «Тоғон Темірдің мұңы» атты өлең жазып қалдырылған.
Отбасы
өңдеуТоғон Темірдің патшайымы және мұрагер Аюширидардың анасы Патшайым Ки есімді атақты корей қызы болған.
Саяхатшылар
өңдеуШамамен 1338—1349 жылдары Тоғон Темірге Дели сұлтандығының (Мұхаммед Тұғлақтың) елшісі ретінде атақты араб саяхатшысы Ибн Баттута келді.
Кинода
өңдеуТоғон Темір хан 2013 жылы жарыққа шыққан оңтүстіккореялық Әмірші Әйел (Патшайым Ки) телесериалында басты кейіпкерлердің бірі болды. Ханның рөлін Чжи Чжан Ук ойнады.