Тоғызқұмалақтың ойын сандығы

Сандықтың сыртқы көрінісі

1. Тоғызқұмалақ сандығы шахматтікі секілді екі қақпағы бар, әр қақпақтың қалыңдығы 5 см. Оның сырт жағы күршекпен бекітіліп қойылды. Осы ойын туралы 1-жазған кісі-

Николай Николаевич Пантусов деген адам (1906 жыл, Қазан). Оның ойын осы ғана деуі және бал ашатын құмалақпен екеуі бір деп айтуы қате. Бал құмалақ-41, бұл-162.

2. «Тұздый» деген сөзге қарап, бұл ойынның ескі заманда болғанын байқауға болады. Қазіргі тілде «тұздый»- тұздыққа айналып кеткен. Орхон жазуларының мәліметтерінше,

бұдан 13 ғасыр бұрын біздің К, Ғ,Қ әріптерінің орнына И қолданылған екен.

Сандықтың ішкі құрылысы

Сандықтың ішін ашса, жан-жағы қақпаққа 4 жерден ғана тиіп тұрған дөңгелекке ұқсайды. Шет-шетінің бос жеріне әр түрлі балға, орақ, жұлдыз сияқты суреттер салуға болады.

Дөңгелектің шетін ала бірімен-бірінің арасы тең 18 шұңқыр болады, әрқайсысының тереңдігі-2 см, кеңдігі-5 см. Ол шұңқырларды отау дейді. 18 отаудың ортасын ала бірімен-бірінің

арасы 8 см 2 үлкен шұңқыр болады. Әрқайсысының кеңдігі 8 см, тереңдігі 2 см. Бұл шұңқырларды «Орда» немесе «Қазан» дейді. Айтылған 18 отаудың ішінде ойын басталмас

бұрын 9-9-дан құмалақ болады (барлығы 162), олар жүріс үстінде «Ат» деп аталады. Бірақ та 18 отаудың бәрінің бірдей арнаулы аты болмайды.Бұл отау, шынында, (18:2) екі жаққа

бөлінеді. Бір жаққа берілген ат екінші жақтың да аты болып саналады. Сөйтіп 9 отаудың ғана аты болады. Солдан оңға қарай 1-отауды «Құйрық» не болмаса «Арт» дейді. Себебі

ондай құмалақтар көпке дейін өзгермей, түгел қалып отырады.

2-отауды «Тек тұрмас» дейді, себебі жүріс көбінесе осыдан басталады.

3-отауды «Ат өтпес» деген. Оның себебі қарсы жақтың аты бұған түспей кете алмайды.

4-отау- «Жаман үй», өйткені қарсы жақтың адамы бұл жерден үнемі жеп отырады.

5-отауды «Бел» дейді. Бұл екі орталық аса қауіпті емес.

6-отауды «Сары дала» деп атаған, себебі бұл жүріске де, тұздый алуға да ыңғайлы.

7-отау-«Қосан жылаған». Бұрынғы заманда Қосан деген ойыншыны тағы бір ойыншы дәл осы 7-отауда әлденеше рет тұздый отырғызыпты, соған ыза болып жылапты-мыс.

8-отауды «Көк мойын» дейді. Мұнда да көптен көп тұздый алынатын көрінеді және бұл жерге көп құмалақ жиналып қала береді.

9-отауды «Аққасқа» дейді. Себебі бұл шұңқырда құмалақ көп жиналады. Ойыншы бұл отаудан өз құмалағын шығарса-ақ қарсы жақтың отауына түседі, бірденн оған аттап түсу

ойыншыға пайдалы болмайды. Өзін жауып кетіп барып жүрсе, әрине, тиімді болады.

Ойын ережелері

1. Ойынды біріне-бірі қарсы отырып екі-ақ кісі ойнайды, кім бұрын жүретіндігін жеребеші шешеді.

2. Аттардың жүрісі солдан оңға қарай басталады. Қай отаудан бастау ойыншының өз еркінде, бірақ алдыңғы 5 отаудан бірінен жүру міндетті.

3. Ойыншы жүргенде сол отауда бір құмалағын тастап кетеді, қалған 8-ін отау басы сайын бірден салып отырып, жеткен жеріне дейін барады. Құмалақтың жетісіне қарай қарсы

жақтың отауына да салынады.

4. Аша жүру, жаба жүру. Әр ойыншы жүргенде өз отауларындағы құмалақтар жұп болып қалуын көздеп, қарсы адамдікін тақ қылып кетуге тырысады. Бір жолда тақ қылып кетсе,

келер жолы оны өзі жұп қылып барып, жеп қоймақ ниетпен болады. Өзінің отауларын да жұп қылумен ол өзін-өзі қауыпсіздендіреді. Өйткені қарсы ойыншы жүрумен оның құмалағы

тақ болып қалады да , түк ала алмай кетеді. Басқалай айтылса, отауларындағы құмалақты жұпқа жеткізе жүру-жаба жүру, тақ қалдыра жүру-аша жүру деп аталады.

5. Қарсы жақтың бір отауындағы бар құмалағын алып, жүріс жүрген адам соңғы құмалағын қарсы жақтың отауына салғанда, ондағы құмалақ саны 4,6,8,10 болса, қарсы жақтың

құмалағы жүріс үстінде бір отауда 4-тен төмен болса, жұп болғанмен алуға болмайды.

6. Ойыншының өз құмалағы өз отауына немесе қарсы жақтың бос отауына түссе, түк ала алмайды.

7. Ойыншының өз жүрісінде өз құмалағы өзінің отауының бірінің санын 4-ке жеткізіп кетсе, ол 4 құмалақты «қойым қоздады» деп өзі алып қояды. Сондықтан екі жақтағы ойыншы

да өздерінің жағынан «қой қоздатуға», ал қарсы жақтан қоздатпауға тырысады.

8. Отау басында бір ғана құмалақ қалса, келесі жүрісте ол бір құмалақты екінші отауға апарып салып, жүріс қылады.

9. Әр ойыншының ішінен үнемі ойланып есептеп отыратын нәрсесі-өз отауларында екі құмалақ қалдырмау. Егер ол екеуінің үстінде қарсы жақтың аты жетіп үшеу болса, тұздый

болып қалады. Сонда ол отау мүлде қарсы жақтікі болып кетеді. Ол тұздый екі жақтан да құмалақ жинап отырып, ойын біткен соң, қарсы жақтың қазанына түседі.

10. Тұздый тек бірінші, 9-отауға жасалмайды, басқаларының қайсысында болу есеп емес, әйтеуір бір ғана отауда жасалады. Ойынның жақсы болуы үшін тұздый 5,6,7,8

отаулардан жасалғаны жақсы. Әсіресе, 8-де құмалақ көп жиналады.

11. Тұздый қарсы жақтың отауынан жасалғанда, екінші жақтың тұздыйды қарама-қарсы тұрған отудан жасауға жол жоқ.

12. Ойын үстінде ұтып алынған құмалақтарды әр ойыншы өзінің меншікті қазанына салып отырады.

13. Ұту белгісі: жүрісі көп, қазанында құмалағы көп адам ұтқан болып есептеледі.

14. Ұтылу белгісі: кімде-кімнің жүрісі жоқ болса және ордасындағы құмалағы 81-ге (әуелгі қалыбына) жетпесе, ұтылған саналады.

15. Әрбір ұтыстан келген құмалақ «Құпай» не «Ұпай» деп аталады.

16. Ойынның бітуі: бір жақтың жүретін жолы бітіп, бар құмалағы екінші жақтың пайдасына кетсе, я бір қарсы жақтың ордасына түсңп кетсе, ойын біткенге саналады.

17. Жаңадан ойын басталғанда, алдымен ұтқан адам жүреді. Дегенмен ойын ережесін жақсы білген адам ұтады деуге болмайды. Мұнда неғұрлым ойлау, бақылау, есептеу

жұмысын ширақ ұстаған адам ұтып кетеді. Кімде-кім ойламай, екі жақтың құмалағын есептемей отыра берсе, сөз жоқ ұтылады. Жақсы ойнаушылар қарсы жақтың адамын

сақтандырып, айтып отырып-ақ өз жоспарын орындайды.

Қосымша жобалар

1. Аттың ең соңғысы барып түскен отаудан (екіден бастап жұп құмалақтарды алуға) тұздый жасауға болады.

2. Құмалағы көп отауды «Бай» дейді.

3. Жалғыз құмалақты екінші отауға алып баруды «Көшіру» деп атайды.

Дереккөздер

1. С.Е.Бидельманов. Улан ауданының спорт жұлдыздары. "Рекламный Дайджест" баспаханасында түптелген.Өскемен, 2008