Транспозиция

Транспозиция (лат. transpositio - орын алмастырушы) — парадигмалық қатардағы бір форманы одан өзгеше басқа форма орнына пайдалану. Транспозиция кен мағынада кез келген тілдік форманың ауысуын білдіреді. Мысалы: шақ формаларының бірін-бірі ауыстыруы, сұраулы сөйлемді хабарлы сөйлем ретінде қолдану т. б. Транспозиция термині лексикалық метаформаларды және басқа ауыстыруларды да білдіреді. Транспозиция тіл бірліктерінің семантикалық немесе функционалдық қызметін салыстыру арқылы анықталады. Транспозиция процесі үш элементтен тұрады:

1. алмастырылатын бастапқы форма;
2. алмастыру құралы, тәсілі, ол анықтауыш пен анықталушының ара байланысын білдіруші белгі болып табылады;
3. Транспозиция нәтижесі. Транспозиция арқасында тілдің атауыштық мүмкіндігі, сөздердің тіркесімділігі артады, әр түрлі мағыналық реңктерді білдіретін синонимдер жасалады.

Транспозиция неғұрлым тар мағынасында бір сөз табындағы сөздің басқа сөз табына ауысуын не сол сөз табының қызметін атқаратынын білдіреді. Оның екі кезеңі болады:

1. жартылай немесе синтаксистік Транспозиция, онда бастапқы форманың тек синтаксистік қызметі өзгереді, бірақ оның сөз табындық тегі сақталады (кәрі — кәрі адам, жылдам — жылдам журу);
2. толық немесе морфологиялық Транспозиция, онда сөз басқа сөз табына ауысады, оған аффикстар мен инверсия қызмет етеді.

Сөздін басқа категорияға өтуіне не қызмет етуіне байланысты: субстантивтену (зат есімге айналу), адъективтену (сын есімге айналу), вервалдану (етістікке айналу), адвербиалдану (үстеуге айналу), прономиналдану (есімдікке айналу) жүзеге асады. Семантикалық тұрғыда Транспозиция кезінде жалпы мағынаның сақталуы не тарылуы өзгеруі мүмкін. Транспозиция теориясын жасаған — Ш. Балли (Франция), алоны жетілдіріпдамытқандар—О. Есперсен (Дания), А. Сеше, А. Фрей (Швейцария), Л. Теньер (Франция).