Тура хан кесенесі
Тура хан кесенесі (башқ. Торахан кәшәнәһе немесе Хан урҙаһы) — Ресей Федерациясы, Башқұртстан Республикасы, Шишмә ауданында XIV—XV ғасырларда салынған архитектуралық ескерткіш. Ортағасырлық Орталық Азияда жиі кездесетін архитектураның үлгісі болып табылады. Аудан орталығынан (Шишмә кенті) оңтүстік-батысқа қарай (шамамен 12 км) Нижние Термы ауылына дейінгі жолдың бойында. Кесене қасында тастан салынған мешіт кесенемен бірге ритуальды-архитектуралық ансамбль құраған. Кейбір болжамдарға қарағанда, кесене «төрелік үйі» қызметін атқарған. Мешітпен қоса кесенені жан жақтан зират қоршаған. Алайда кеңес заманында «ескінің қалдықтарымен» күресі барысында құлпытастар толығымен жойылды.
| Тура хан кесенесі | |
| Жалпы мәлімет | |
|---|---|
| Статусы |
Мемлекет қорғауында |
| Орналасуы |
Ресей Федерациясы, Башқұртстан Республикасы, Шишмә ауданы |
| Құрылысы басталды |
XIV-XV ғғ. |
| Биіктігі |
8 м |
| Техникалық сипаттамасы | |
| Басқа да өлшемдері |
6,6x6 м (сыртқы ауданы) |
Сипаттамасы өңдеу
Кесене жайлы ең алғаш жазба деректерді 1772 жылы П.И. Рычковтың қолжазбасынан табамыз. Ал XIX ғасырда Р.Г. Игнатьев пен П. Юдин одан әрі жүйелеп баяндаған. Оған қоса 1845 жылы В.С. Юматовтың кесене жайлы баяндамасы сақталған. Тура хан кесенесі қарапайым жолмен өңделген тастардан қаланған. Кесене ауданын өлшемі 6,6x6 м төртбұрыш құрайды. Биіктігі 1,8 м қабырғадан кейін күмбез тәрізді шатырмен жалғасқан. Кесенеде кірер жер қызметін атқарған шығыңқы орналасқан. Қабырғаның қалыңдығы - 1 м артық, биіктігі - 8 м. Бүгінде ғимарат заманауи металл тормен қоршалған. Кесенеге кіретін жер құлыпталған.
Тура хан туралы өңдеу
Тура ханның кім болғаны, туған жері мен уақыты туралы нақты деректер жоқ. Ол туралы айтылған деректер тарихи оқиғаларға негізделмеген. Бір деректерде Тура хан қазіргі Тобольск қаласына жақын жерде, Ертіс өзенінің бойында өмір сүрген Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы делінген. Туыстармен туған дау-дамайлардан кейін Батыс Сібір жерін қалдырып, башқұрт жеріне көшкен. Ол заманда башқұрт тайпаларының қоныстану араелы біршама кеңдеу болғанын ескерген жөн.
А.-З. Валиди Тура ханды Шибан әулетінен шыққан Махмұтбек ханмен байланыстырады.
Келесі бір пікір бойынша, Тура хан билігі Оңтүстік Орал тауларының екі беткейіне тараған Басман ханның ағасы ретінде сипатталады. Тура хан орта ғасырларда жиі болып тұратын өзара қақтығыс кезінде мерт болған. П. И. Рычков орыстардың башқұрт жерлеріне келмей тұрғанда, қазіргі Уфа аумағында үлкен қала болған деп жазады. Тура хан қаланы қысқы орда (Қараеділ өзенінің жағасындағы халық арасында «Чертово городище» атауына ие мекен) ретінде пайдаланған. Ал ханның жайлауы кесене орналасқан жерге сәйкес келеді.
Тарихшылардың басым бөлігі «Тура хан» адамдың есімі емес, оның лауазымы деп көрсетеді.
Соңғы кезде жарыққа шыққан мақалаларда Тура ханның башқұрт жерінде XVI ғасырдың бас кезінде билік еткені туралы тұжырымдарды кездестіруге болады. Табын, қыпшақ және т.б. тайпалардың шежірелерінде Туратауға жақын жерде, қазіргі Белая өзенінің бойында Тура ханның ордасы орналасқан делінеді. «Ол башқұрт халқының жеке-дара билеушісі ретінде көрсетілген. Ханның Көсем есімді ұлы болыпты. Сол заманда Сарайшықтың билеушісі Бурак ханмен жер мен су үшін үлкен қақтығыс болған. Шайқас кезінде Тура хан мен оның ағасы Басман ноғайлы Алтақардың қолынан қаза табады.»