Турин

Турин
	Турин
	итал. Torino
	; Монте-де-Капуччиниден Туриннің көрінісі
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Италия
Облыс	Пьемонт
Провинция	Турин
Коммуна	Турин
Мэр	Кьяра Аппендино
Тарихы мен географиясы
Координаттары	45°04′00″ с. е. 07°04′00″ ш. б. / 45.06667° с. е. 7.06667° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°04′00″ с. е. 07°04′00″ ш. б. / 45.06667° с. е. 7.06667° ш. б. (G) (O) (Я)
Жер аумағы	130,17 км²
Орталығының биiктігі	240 м
Климаты	қоңыржайдан субтропикке ауысу
Уақыт белдеуі	UTC+1, жазда UTC+2
Тұрғындары
Тұрғыны	878 735 адам (31-07-2018)
Тығыздығы	6 750,67 адам/км²
Этнохороним	туриндік, туриндіктер
Ресми тілі	Итальян
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	10121-10156
ISTAT	001272
Басқалары
Коммуна күні	24 маусым
	comune.torino.it; (итал.) (ағыл.) (фран.) (исп.)
	Турин Турин
	Турин шекарасы

Турин (пьем. Turin [tyˈɾiŋ]), Торино (итал. Torino [toˈriːno]) — Италиядағы қала, солтүстік Италияның маңызды іскерлік және мәдени орталығы. Пьемонт облысы және сол аттас Турин провинциясының әкімшілік орталығы. Халқының саны бойынша шамамен 847 мың адам (2021)^[2], қала маңымен бірге 1,7 млн адам тұратын Италиядағы Рим, Милан және Неапольдан кейінгі төртінші қала.

Ол Дора-Рипария өзенінің По өзеніме құятын жерінде, Батыс Альпінің етегіндегі Падан жазығында, Альпі асуларының шетінде орналасқан.

Рисорджименто аяқталғаннан кейін (1861), Турин төрт жыл бойы біртұтас Италияның астанасы болып қала берді. Бұл кезде мұнда Еуропаның оңтүстігіндегі ең ірі құрылыс жобалары жүзеге асырылды.

Қала әлемде Христиан жәдігері — Турин шапанымен, сондай-ақ "Ювентус" және "Торино" футбол командаларымен танымал. Турин — 2006 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарының астанасы.

Қала қамқоршысы киелі Шомылдыру рәсімін жасаушы Иоанн (итал. San Giovanni Battista). Қала мерекесі — 24 маусым.

Тарих

Рим Республикасы 58–27 BC

Рим империясы 27 BC–285 AD
Батыс Рим империясы 285–476
Одоакер корольдігі 476–493
Остроготикалық патшалық 493–553
Шығыс Рим империясы 553–569
Ломбардтар патшалығы 569–773
Каролинг империясы 773–888
Иврея таңбасы 888–941
Турин таңбасы 941–1046
Савойя Графтығы 1046–1416
Савойя Герцогтігі 1416–1792
Бірінші Француз Республикасы 1792–1804
Бірінші француз империясы 1804–1814
Сардиния корольдігі 1814–1861
Италия Корольдігі 1861–1943
Италия әлеуметтік республикасы 1943–1945
Италия Корольдігі 1945–1946

Италия Республикасы 1946–қазіргі уақытқа дейін

Рим империясы кезінде Castra Taurinorum әскери лагері (б.з.д. 28 жылы құрылған) император Августтың құрметіне Augusta Taurinorum колониясы болып өзгертілді.

Гумберт I (Савойя графы)

940-шы жылдары Турин Турин Маркасы деп аталатын феодты басқарған Ардинуичидің марграфтарының резиденциясы болды. XI ғасырдан бастап — Савойя графтары мен жергілікті князь-епископтардың бірлескен иелігі.

1563 жылы Эммануэль Филиберт Туринді қуатты Савойя әулетінің астанасы етті. Ол жаңа сарай резиденцияларын тұрғызды және 1404 жылы құрылған, бірақ кейіннен таратылған Турин университетін қайта бастады.

Турин 1701 ж

Испандық мұрагерлік соғыстың басты оқиғаларының бірі — француздардың 117 күндік Туринді қоршауы болды (1706). Француздарды жеңіп, Савойя билеушілері король титулын қабылдап, Филиппо Юварраға қаланы Еуропаның басқа корольдік астаналары деңгейіне көтеруді тапсырды.

Туринді кейде «итальяндық бостандықтың бесігі» деп те атайды, өйткені бұл Камилло Бенсо ди Кавура сияқты Рисорджиментоға үлкен үлес қосқан көрнекті саясаткерлер мен адамдардың туған қаласы. Қалада көптеген университеттер, колледждер, академиялар, лицейлер мен гимназиялар орналасқан. Олардың арасында 15 ғасырда құрылған Турин университеті бар. Туриндегі ең танымал бағдарлар — Египет мұражайы және қаланың символы Моль Антонеллиана. Осы және басқа да көрнекті орындар қаланы әлемнің түкпір-түкпірінен келетін туристер үшін тартымды етеді және Туринді Италиядағы ең көп баратын он қаланың қатарына қосады.

19 ғасырдың аяғындағы Туриннің көрінісі. Артқы жағында Моле-Антонеллиана салынуда

19 ғасырдағы қала Еуропаның маңызды саяси орталығы болды. 1861 жылы Турин біріккен Италияның алғашқы астанасы болды және сонымен бірге Италия корольдігінің билеуші әулеті Савойя үйінің астанасы болды. Италияда монархия жойылғаннан кейін Туриннің саяси маңызы едәуір жоғалғанына қарамастан, қала Еуропа мен Италияның маңызды өндірістік, экономикалық және сауда орталығы болып қала береді.

1911 жылы Туринде Дүниежүзілік көрме өтті.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін ауыр жағдайлар ереуілдер мен жұмысшылардың наразылықтарын тудырды. 1920 жылы Lingotto Fiat фабрикасы алынды. Фашистік режим әлеуметтік толқуларды тоқтатты, кәсіподақтарға тыйым салып, социалистік лидерлерді, әсіресе Антонио Грамшиді түрмеге жапты. Екінші жағынан, Бенито Муссолини армияны көлік құралдарымен қамтамасыз ету үшін автомобиль индустриясын субсидиялады.

Fiat Lingotto фабрикасы 1928 ж

Содан кейін Турин Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде одақтастардың стратегиялық бомбалауының нысаны болды, оның өнеркәсіптік аудандары мен қала орталығы әуе шабуылынан қатты зақымданды. Милан, Генуя және Ла-Специямен қатар Турин Италияның аумағында әуе күштерінен бомбалауды бастан өткерген төрт қаласының бірі болды; ең ауыр рейд 1943 жылы 13 шілдеде болды, 295 бомбалаушы 763 тонна бомба тастап, 792 адамды өлтірді. Жалпы алғанда, бұл рейдтер Туриннің 2069 тұрғындарын өлтіріп, қаладағы барлық ғимараттардың 54% -ын қиратты немесе бүлдірді.

Туриндегі азаттық парады, 6 мамыр 1945 жыл

Одақтастардың Италиядағы жорығы оңтүстіктен басталып, келесі екі жылда баяу солтүстікке қарай жылжып, бірнеше жыл бойы солтүстік аймақтарды немістер мен бірлескен күштер басып алды. 1945 жылдың көктемгі шабуылының соңына дейін Туринді одақтастар басып алмады. Бразилия экспедициялық күшінің броньды барлау бөлімшелерінің авангарды қалаға жеткен кезде , оны 1945 жылы 25 сәуірде немістерге қарсы көтеріліс бастаған итальяндық партизандар босатып алды. Бірнеше күннен кейін бразилиялықтардың орнына АҚШ армиясының 1-ші бронды және 92-ші жаяу әскер дивизиясының әскерлері келді.

Турин — экономикалық көрсеткіштері бойынша елдегі Милан мен Римнен кейінгі үшінші қала^[3]. Сонымен қатар Турин - Италиядағы автомобиль индустриясының өзіндік астанасы. 2007 жылдан бастап қалада FIAT, Lancia, Iveco компанияларының штаб-пәтерлері орналасқан^[4].

Соғыстан кейінгі жылдары Турин тез қалпына келтірілді. Қаланың автомобиль өнеркәсібі 1950-1960 жылдардағы итальяндық экономикалық ғажайыпта шешуші рөл атқарды, қалаға жүз мыңдаған иммигранттарды, әсіресе Италияның оңтүстік ауылдық аймақтарынан қоныс аударды. Иммигранттар санының көп болғаны соншалық, Турин «Италияның Неаполь мен Палермодан кейінгі үшінші оңтүстік қаласы» деп айтылды. Халық көп ұзамай 1960 жылы 1 миллионға жетіп, ал 1971 жылы шамамен 1,2 миллионға жетті. Қаланың ерекше өсуі оған Италияның автомобиль астанасы деген лақап ат берді. 1970-80 ж.ж. мұнай мен автомобиль өнеркәсібіндегі дағдарыс қаланы қатты соққыға жықты, ал оның халқы күрт төмендей бастады, 30 жылдағы жалпы санының төрттен бірінен көбін жоғалтты. Қаланың ұзақ уақытқа созылған азаюы тек соңғы жылдары ғана қалпына келе бастады, өйткені халықтың саны ғасырдың аяғында 865 000-нан 900 000-ға сәл өсті.

2006 жылы Турин Қысқы Олимпиада ойындарын өткізді.

Экономикасы

Туриннің географиялық жағдайы оның экономикалық дамуына ықпал етті. Турин — маңызды көлік торабы, елдің Миланнан кейінгі екінші өнеркәсіп орталығы, кеңінен дамыған сауда-қаржылық функциялары бар.

Қаланың өзінде және оның жақын маңындағы аудандарда (мысалы, Мирафиориде және т.б.) ауыр өнеркәсіп жетекші орынға ие, жетекші орын FIAT концернінің өндірістік кешеніне жатады. Қаланың өнеркәсіп саласында жұмыс істейтіндердің жартысына жуығы осы кәсіпорындарда жұмыс істейді. Бүкіл кешеннің өзегі - автомобиль зауыттары, олар итальяндық автомобиль өндірісінің 80% құрайды. FIAT сонымен қатар металлургия, авиация, автомобиль жасау, трактор зауыттары, кеме қозғалтқыштары өндірісі және т.б. иеленеді. Туриндегі екінші қуатты өнеркәсіп кешені - бұл RIV компаниясының кәсіпорындары (шарикті мойынтіректер мен оларды жасауға арналған станоктар өндірісі).

Сонымен қатар, Туринде басқа да фирмалардың көптеген машина жасау зауыттары, резеңке, кабель, химия (күкірт қышқылы, бояғыштар, химиялық талшықтар және т.б.), фармацевтика өнеркәсібі кәсіпорындары бар. Турин өнеркәсібінің ескі салалары — тоқыма, тігін, баспа, тамақ (оның ішінде шарап жасау, кондитерлік өнімдер және т.б.) маңыздылығын сақтайды.

Климаты

Турин Италияның солтүстік-батысында орналасқан. Ол батысында және солтүстігінде Альпімен, ал шығыста Монферрато шоқыларының табиғи жалғасы болып табылатын биік шоқымен қоршалған. Қаладан төрт ірі өзен өтеді: По және оның үш саласы: Дора Рипария, Стура ди Ланцо және Сангоне.

Туриннің климаты Жерорта теңізіне жақын, дегенмен, бұл типтік климаттан айырмашылығы, қалада жыл бойы жауын-шашын түседі, ал максимумдары көктем мен күз айларында болады. Қаладағы қыс суық, тұрақты түнгі аяздар мен қар жауады. Тұман күзде және қыста жазық жерлерде жиі кездеседі.^[5]

Турин ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Орташа максимум, °C	5,8	8,4	12,7	16,6	20,7	24,7	27,6	26,5	23,1	17,3	10,8	6,9	16,8
Орташа минимум, °C	−3,3	−1,1	2,1	5,6	9,9	13,8	16,3	15,7	12,6	7,2	1,8	−2,3	6,5
Жауын-шашын нормасы, мм	40,5	52,5	76,9	104,1	120,3	97,6	66,6	79,8	70,1	88,9	75,5	41,6	914,4
Дерекнама: MeteoAM

Демографиясы

2009 жылы қала халқының саны шамамен 910 000 адамды құрады, бұл 2001 жылғы санаққа қарағанда едәуір артты. Бұл нәтиже оңтүстік Италиядан және шетелден көшіп келудің өсуіне байланысты. Халықтың шамамен 13,5% (122,946) шетелдіктер құрайды, олардың көпшілігі Румыниядан (51,017), Мароккодан (22,511), Албаниядан (9,165), Қытайдан (5483) және Молдовадан (3417)^[6]. Италияның көптеген солтүстік қалаларындандағыдай, Туринде де зейнеткерлердің көп бөлігі бар. Халықтың 18 пайызға жуығы 20-ға толмаған, ал 22 пайызы 65-тен асқан^[7]. Турин қалалық агломерациясының халқы 1,7 миллион тұрғын, Италияда төртінші орында, ал Турин муниципалды аймағында 2,2 миллион адам тұрады. Орташа жасы - 43,7 жас^[8].

Көрікті жерлері

Бекіністердің, сарайлардың көп бөлігі (атап айтқанда Палазцо Мадама), бақтар мен алаңдар XVI-XVIII ғасырларда Савойя герцогтігінің (кейінірек Сардиния корольдігі) астанасын Шамбериден (қазіргі Франция) Туринге ауыстыру барысында салынған.

Туриннің тікбұрышты қалалық құрылымы ежелгі Рим әскери лагерінің орналасуына негізделген. Қаланың көрікті жерлеріне мыналар жатады:

Шомылдыру рәсімін жасаушы Иоанн соборы Иса Мәсіхтің кебінін сақтайды. Исаның денесі айқышқа шегеленгеннен кейін оның денесі дәл осы төсенішпен жабылған деп есептеледі.
Туриннің басты рәміздерінің бірі — қазіргі уақытта Италияның Ұлттық кинематография мұражайы орналасқан Моле Антонеллиана мұнарасы.
Египет Турин мұражайы — ежелгі Египет өркениетіне арналған Еуропадағы алғашқы мамандандырылған мұражай.
Автокөлік мұражайы
Ежелгі сәулет ескерткіштерінің ішінде ежелгі Рим театры мен Палатина қақпасы (Палатина порты) ішінара сақталған.
Суперга монастыры бүкіл қаланың төбесінен билік етеді. Бұл сәулетші Филиппо Юварраның барокко шедеврі және Савойя үйінің дәстүрлі жерленген орны.

1997 жылы ЮНЕСКО Дүниежүзілік мұралар тізіміне Туриндегі Савойя үйінің және оның айналасындағы тұрғын үйлерді енгізу туралы шешім қабылдады, олардың ішіндегі ең маңыздылары:



Қаланың Палатин қақпасын ежелгі римдіктер салған	XVI-XVII ғасырлардағы Валентино сарайы — Савойя үйінің резиденцияларының бірі	Piazza Castello	Барокко Суперга базиликасы қаланың үстінде	Палаццо Мадама