Тянь-Шань қоңыр аюы

Тянь-Шань қоңыр аюы
	;
Амандық күйі
	; Жойылу қаупіндегілер (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Аюлар;
Тегі:	Аюлар;
Түрі:	U. arctos;
Кіші түрі:	U. a. isabellinus;
Үш-есімді атауы
	Ursus arctos isabellinus; Horsfield, 1826

Тянь-Шань қоңыр аюы (лат. Ursus arctos isabellinus) – жыртқыштар отряды, аюлар тұқымдасына жататын қоңыр аюдың бір түр тармағы.

Тянь-Шань мен Памир тауларында таралған. Қазір Өгем, Піскем, Қоржынтау, Кетпен, Талас, Іле, Күнгей, Теріскей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында кездеседі. Тянь-Шань қоңыр аюының аталығы (матай) аналығынан (кірекей) ірі болады. Аталығының дене ұзындығы 2,55 м, бойының биіктігі 1,35 м, салмағы 600 кг-дай. Негізінен құрлықта тіршілік етеді, суда жақсы жүзеді, ағашқа да өрмелей алады. Үш жаста жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы өздері жасаған апанында екі жылда бір рет балалайды. Мамыр – маусымда ұйығып, қаңтар – ақпан айларында аналығы екі қонжық табады. Оларды төрт айдай емізеді. Қонжықтары аналарымен бір жылдай бірге жүреді. Қазанның ортасынан сәуірдің ортасына дейін қысқы ұйқыға кетеді. Қалған уақытта белсенді тіршілік етеді. Негізінен шөптесін өсімдіктермен, сирек жәндіктермен, майда сүтқоректілермен қоректенеді, кейде өлекселерді де жейді. Қонжықтары үшін қасқырлар мен барыстар өте қауіпті. Саны жылдан-жылға азаюда. Балтық бойы елдерінде оларды аулауға тыйым салынған. Қолға тез үйреніп, цирктерде түрлі ойындар көрсетуге пайдаланылады. Дүние жүзінің көптеген елдерінде зоол. парктерде ұсталып, жақсы көбейеді. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркінде Тянь-Шань қоңыр аюының 3 басы бар. Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтарында, Лепсі, Тоқты қорықшаларында қорғалады. Саны өте аз, қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.^[1]^[2]

Статус өңдеу

III-ші санат. Ареалы мен саны қысқаруда. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан Қызыл кітаптарына енгізілген.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы өңдеу

Тянь-Шань аюы Қазақстанда таралған қоныр аюдың екі түршесінің, ал ТМД елдеріндегі 7 түршесінің бірі.

Таралуы өңдеу

Бұл түршенің таралу аймағы Орталық Азияның – Тянь-Шань, Памир-Алтай, Гиндукуш, Батыс Гималай тауларын қамтиды. Қазақстанда түршенің таралуының солтүстік бөлігін қамтиды. Мұнда ол Жоңғар Алатауында, Тоқсандай жотасында, Қояндытауда, Алтынемелде, Қайқанда және Тянь-Шань жотасында – Кетпен, Теріскей, Күнгей, Іле, Қырғыз және Талас Алатауларында, Өгем жотасында, Қоржынтауда таралған. XX-ғасырдың орта шенінде Қаратауда (Сырдариялық) жойылып кеткен.

Мекендейтін жерлері өңдеу

Таудағы қылқанды және жапырақты ормандар, әртүрлі ағаштар мен бұталар өскен жерлер, субальпі және Альпі белдеулері, құздар мен тасты жерлер.

Саны өңдеу

ХІХ-XX-шы ғасырдың басында Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауында едәуір болатын, одан кейін оның барлық қоныстарда саны азайып кетті. XX ғ. 70-шы жылдары Жоңғар Алатауында 300-дей, Тянь-Шань тауының Қазақстандық бөлігінде 200 (оның 20-25-і Алматы қорығында, 65-70-і Ақсу-Жабағылы қорығында) аю тіршілік етті. XX-ғасырдың аяғында Ақсу-Жабағылы қорығында 40-50-дей аю саналды. Қазірде оның барлық мекендерінде саны қысқаруда.

Негізгі шектеуші факторлар өңдеу

Браконьерлік. Өрттің және кесудің нәтижесінде ормандар көлемінің азаюуы, оны мазалау факторы.

Биологиялық ерекшеліктері өңдеу

Таудың альпі, суальпі, орман белдеулерінде маусымдық қоныс аударады.Қорегі-әр-түрлі өсімдіктер, жеміс-жидектер, сирегірек жануарлар. 5-7 айға созылатын қысқы ұйқыға кетеді. Үңгірлеріне қазан-қараша айларында жатады, одан наурыз-сәуір айларында шығады. Күйлеуі мамыр-маусым айларында, 1-3 жиірек 2 қонжықтары қаңтар-ақпан (үңгірде) айларында туады. Аналықтары араларына жыл салып туады. Қонжықтары бірінші жылы аналарымен бір үңгірде қыстады, сонан кейін көктемде (күйлеуге түсерде) олар бөлінеді.

Қолда өсіру өңдеу

Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді.

Қабылданған қорғау шаралары өңдеу

СИТЕС-шің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы мен Алматы қорықтарында, Іле-Алатау, Сайрам-Өгем ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралар өңдеу

Ерекше қорғалатын территориялар, әсіресе Жоңғар Алатауында, ұйымдастыру, ормандарды сақтау, браконьерлермен күресу керек.

Зерттеу үшін ұсыныстар өңдеу

Тянь-Шань қоңыр аюының таралу аймақтарында оның қазіргі жағдайын тексеру қажет.

Дереккөздер өңдеу

↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
↑ 1. Грачев, 1981; 2. Шнитников, 1936; 3. Огнев, 1940; 4. Грачев, Федосенко, 1977; 5. Грачев, 1982; 6. Жиряков, 1980; 7. Колбинцев, 2004.

Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

[1] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

[2] 1. Грачев, 1981; 2. Шнитников, 1936; 3. Огнев, 1940; 4. Грачев, Федосенко, 1977; 5. Грачев, 1982; 6. Жиряков, 1980; 7. Колбинцев, 2004.

[1]

[2]