Тірнектеу

Тірнектеу Түсіндірме сөздіктегі мағынсы — аз-аздап, там-тұмдап, тырнақтап жинау. «Жаздайғы тірнектеп жинаған шөбін аттылы-жаяу аулаға таситын» (О. Бөкеев, Қайдасың.). Сөз төркінін қарастырып отырғанда кейде таңданарлық жайттарға тап боласың. «Тірнектеу» етістігі, әдетте, тек «жинау» сөзінің алдында ғана келіп отырады. Осыған қарап өзінше мағынасы бар екен деп, көп іздеп әуреленеміз. Оның мағынасына түсінік беруде де сөз таппай, «аз-аздап», «там-тұмдап» сияқтыларды «жинау» етістігі алдына әкеп жармастырамыз. Ол былай тұрсын, бір нәрсені жинаудағы негізгі құрал — қолды ұмытып, қиындықпен жиналған дүние екені сезілсін дегендей, тырнаққа жұмыс артамыз. «Тірнектеу» түркі тіліне әуелден тән екіндігі сөзсіз. Түріктерде дәл осыған ұқсас «дэрнек» немесе «дирнек» тұлғалас сөздер қазіргі біздің тіліміздегі «жинау» ұғымында жұмсалады. Осы тұлғалардағы сөз түбірі «дэр» не «дир» екені тағы даусыз. Тағы бір ескертетін нәрсе — түрік тілі, түркі тілдерін іштей бөлгенде, оғуз тобына жатады. Қыпшақ тобына жататын тілдерде (соның бірі — қазақ тілі) сөз басында «т» дыбысы жиі қолданса, оғуз тобындағыларда «д» -ньң айтылуы басым. Осыны есепке алғанда «дэр», «дир» түбірлері біздің тілімізде «тер» немесе «тир» болмақ. Енді ерте кездегі түркі жазба ескерткіштеріне назар салсақ «тер» және «тир» түбір сөздері қазіргі кездегі «жинау, топтау» мағыналарын берген. Біздің тілімізде де бір кезде -нақ, -нек жұрнақтары сөз тудыруға жиі қатысқандығын осы тұста байқаймыз. Сол кезде «тир» түбіріне -нек қосымшасы жалғанып «тирнек» (бізде қазір — тірнек) пайда болып, танытпас, шешілмес жұмбаққа айналып отыр. «Тер» етістігінің баламасы «жи» да -нық жұрнағы арқылы «жинақ» тұлғасын иеленген. Бірақ біз оны жақсы танимыз. Өйткені «тернек» қолданудан қалған да, «жинақ» осы күнге дейін бізбен қатар жүріп келеді. Сөйтіп, «тірнек»— қазіргі «теру» етістігіңің ертеректе жұрнақ қабылдап қалыптасқан тұлғасы. Ал кейінгі дәуірлерде біздің тілімізде қолданудан қалып, тек өзімен мағыналас «жию» етістігімен тіркесте ғана сақталған. Сондықтан «тірнектеп жинаудың» ертедегі мағынасы — «теріп жинау» болған.