Түзусызықты теңайнымалы қозғалыс. Үдеу

Дене козғалғанда оның жылдамдығы тұрақты болуы немесе өзгеріп отыруы мүмкін. Дененің жылдамдығы тұрақты болса, ондай қозғалыс ты бірқалыпты қозғалыс деп атайды. Ал дененің жылдамдығы өзгеріп отырса, ондай қозғалысты айнымалы қозғалыс дейді. Айнымалы қозғалыстың қарапайым түріне теңайнымалы қозғалыс жатады.

Теңайнымалы қозғалыс деп дененің жылдамдығы кез келген бірдей уақыт аралықтарында бірдей шамага өзгеріп отыратын қозғалысты айтады.

Теңайнымалы қозғалыстардың қарапайым түрлеріне теңүдемелі және теңбаяулайтын қозғалыстар жатады. Теңүдемелі қозғалыс кезінде жылдамдық бірқалыпты артады. Теңбаяулайтын козғалыстың жылдамдығы әрбір уақыт бірлігінде бірдей шамаға кеміп отырады.

Бірінші секундтың аяғында дененің жылдамдығы Зм/с, екінші секундтың аяғында 6 м/с, үшінші секундтың аяғында 9 м/с болсын, яғни жылдамдық әр секунд сайын тең шамаға артып отыр. Мұндай қозғалыс теңүдемелі қозғалыс болады. Ал, керісінше, бірінші секундтың соңында дененің жылдамдығы 9 м/с, екінші секундтың соңында 6 м/с, үшінші секундтың соңында 3 м/с болса, ондай қозғалыс теңбаяулайтын қозғалыс болады.

Жылдамдықтың өзгеру шапшаңдығын сипаттау үшін удеу деп аталатын шама енгізіледі.

Үдеу — жылдамдықтың өзгеру шапшандығым сипаттайтын шама; ол жылдамдық өзгерісінің осы өзгеріс болган уақыт аралығына қатынасын береді.

Халыкаралық бірліктер жүйесінде (SI) үдеу 1 м/с² -пен өлшенеді. Үдеудің формуласынан жылдамдықты табуға болады: v — v₀ + at.

Есептеулерде векторлық түрде жазылған тендеулерді емес, олар- дың координаталар осьтеріндегі проекциялары енетін теңдеулерді қолданған ыңғайлы. Олай болса, бұл теңдеуді v_x = v_0x + a_xt түрінде жазуға болады.

Барлык үш вектор v, v₀ және а бір түзудің (х осінің) бойында жатқандықтан, олардың проекцияларының модульдері векторлардың өздерінің модульдеріне тең болады. Ал векторлар проекцияларының таңбалары сол векторлардың таңдап алынған оське қатысты қалай бағытталғанына қарай аныкталады.

Егер v₀ және а векторлары проекцияларының таңбалары бірдей болса, онда дене жылдамдығының модулі уақыт өтуімен артады, яғни дене удеу алады. Ал егер v₀ және а векторлары проекцияларының таңбалары қарама-карсы болса, онда дене жылдамдығының модулі уақыт өтуімен кемиді — дене тежеледі, яғни қозғалыс баяулайды.

Алайда бұл екі жағдайда да қозғалыстың үдеуі болады. Олардың айырмашылығы —тек үдеу векторларының таңдап алынған осьтегі проекцияларының таңбасында ғана.