Түйешырмауық

Түйешырмауық, мизамшөп (лат. Vincetoxicum) – кендірлер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер.

Vincetoxicum
кәдімгі түйешырмауық
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар (unranked) Asterids Сабы: Gentianales Тұқымдасы: Apocynaceae Кіші тұқымдасы: Asclepiadoideae Тегі: Vincetoxicum Wolf 1776 not Walter 1788
Үлгілік түрі
Vincetoxicum hirundinaria Medik.
түрлері
20-40 түрі белгілі

Қазақстанда Тобыл, Есіл алқабында, Мұғалжар, Іле, Күнгей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларының тастақты жерлерінде, тау беткейлерінде, бұталар мен құмды төбешіктердің арасында, өзен жағалаулары мен орман алаңқайларында өсетін 4 түрі (аралық Түйешырмауық, Мұғалжар Түйешырмауығы, кәдімгі Түйешырмауық және сібір Түйешырмауығы) бар. Олардың биіктігі 14 – 60, кейде 120 см.

Тамыр сабағы қысқа, кіндік тәрізді қосалқы тамырларымен бірігіп өседі. Сабағы түзу не өрмелегіш, сыртын қысқа түк жапқан. Жапырақтарының пішіні дөңгелек, жұмыртқа, қандауыр тәрізді (ұзындығы 4 – 9, ені 2 – 4 см). Гүлдері ұсақ, қоңыр түсті, қосжынысты 4 – 6 гүлі бірігіп, шатырша гүлшоғырына жиналады, олар жапырақ қолтығында жетіледі. Тостағанша жапырақшалары түбіне дейін бөліктерге бөлінген, күлтесінің қалақшалары созылыңқы келген, доғал, бас жағы ішке қарай иілген. Аталықтарының қабы біз не табақша тәрізді, 5 қалағы және ұсақ 5 аралық тісшелері болады. Аналығы қос түйінді. Жемісі – ұршық тәрізді, сырты жылтыр таптама (листовка). Тұқымы – желайдарлы, мизам (қыркүйек) айында жел арқылы тозаңданады (осыған байланысты кейде өсімдікті мизамшөп деп атайды). Мұғалжар Түйешырмауығыы (V. mugodsharіcum) – тек қана Мұғалжарда өсетін, сол жердің эндемигі; ал кәдімгі Түйешырмауықтың (V. offcіnale) тамырының құрамында улы глюкозид болғандықтан, мал жемейді.

Тарихы

Еуропада түйешырмауық 1738 жылы табылды. Оларды Филиппин аралдарынан иезуит монарх Георг Джозеф(Йозеф) Камель. Соған байланысты гүлдерді оның атына - camellia.

Шығу отаны - Жапония, онда түйешырмауық гүлі өте құрметтеледі, оны "ябу-нубах" деп атайды, бұл атау ұзақ өмір сүру дегенді білдіреді. Бұл гүл Қытайда да өседі, ол "сон-цфа" деген атқа ие болды, мәні - "тау шайы". Түйешырмауықтың гүлдеу уақыты Жапониядағы діни шырақтар мейрамымен тұспа-тұс келеді. Сондықтан адамдар гүлдермен бейіттерді безендіріп, түні бойы кішкентай шамдармен жағып отырады.

Еуропада суық сұлулығымен ерекшеленетін осы гүлдер пайда болғалы, ол бір мезетте көптеген жанкүйерлерді жеңіп алды. Әркім өз бақшасы мен үйінде түйешырмауықты өсіруге тырысты.

Аңыздар

1) Аңыз бойынша Афродитаның Кубид есімді ұлы бар. Ол әдемі әрі сөздермен жақсы болғандықтан, әйелдермен жеңіске жетеді. Біраз уақыттан кейін ол шынайы махаббатты тапқысы келеді. Алайда өзінінің айналасынан сол жалғызды таба алмайды. Оның Афродита оған Сатурнға баруға кеңес береді. Сатурн жас құдайды таңғажайып ерекше пейзаждарымен тартты. Ол жерде суық болды. Кубид мұзды көлдермен, мұзды таулармен қоршалған, олар жарықты түрлі-түсті реңктермен шағылыстырған. Жер бетін қар басып, күміс жарқырайды. Купиид керемет әнді естіді, дыбысқа барды және ерекше сұлу қыздарды көрді. Терілері қардай аппақ, көздері көктей көк, ұзын бұйралары күмістей жарқырап тұрған. Олардың денелерін Құдай мұздан жаратқан, әні өмірдің сыйын мадақтап жаратушыға арнаған екен. Олар мұздың құмарлықты суытатынына, құмарлықты басатынына, жалынды сөндіретініне қуанды. Олар Купиданың қыздарын көрді, арфаларын қалдырып, ән айтты. Және ол оларға махаббат жебелерімен ата бастады, бірақ нәтиже болмады! Кубид ренжіп, анасына бұрылып: «Мені неге Сатурнға жібердің? Онда бәрі мұзды - ағаштар, тіпті қыздардың жүрегі мен жаны, сондықтан олар махаббатқа қабілетсіз. Афродита мұз қыздарға ашуланып, оларды жазалауды ұйғарды. Сұлулығымен көзді қуантсын, бірақ адамдардың жүрегін жараламасын деп, қыздарды түйешырмауыққа айналдырып, Жерге жіберді.

2) Қытай аңызында Дарума есімді ескі будда монахы туралы айтылады. Бірде түсінде Будданы көреді. Денесінің қажеттілігін ойламай, ұйықтамауға, күндіз-түні ораза ұстауға, құлшылық етуге ант етті. Дарума шыдай алмай, бір кезде ұйықтап қалды. Оянған соң өзіне ашуланып, қабағын жұлып, жерге лақтырып жібереді. Олардан өсімдіктер өсті, гүлдерінен сусын ұйқыны кетіреді.

Бұл сенім шай бұтасының қасиеттерінің қалай ашылғанын айтады. Біздің дәуірімізге дейін бірнеше мың жыл бұрын қойшылар белгілі бір өсімдіктің жапырақтарын қуана жейтінін байқаған. Осыдан кейін олар күш-қуаттың жоғарылауын сезінеді - олар тік төбелерге оңай көтеріледі. Қойшылар зауыттың қуатын өздері сынап көрмек болды. Олар оның жапырақтарын кептіріп, қайнатпа жасады. Оның сергітетін әсері бар екені белгілі болды.

Әдебиеттер

• Байтенов М. С., Флора Казахстана “Родовой комплекс флоры”, т. 2, А., 2001