Қараңғы

Қараңғы. Қазіргі кездегі түсінігіміз — жарық жоқ, қараңғылыққа шомған, түнек (түсіндірме сөздіктен). «... Қалды қапы Қарғабай, Қараңғыда өз итін Атып апты аңдамай» (С. Мәуленов, Құлыншақ). Сөздің әуелгі, ертедегі түбірі «қара» екендігі дау тудырмайды. Мәселе — сол түбірдің алғаш нендей мағынаға ие болғандығында. Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде «қара» сөзінің бірнеше мағынасы бар. Оның бірі бәрімізге мәлім — заттың түсімен байланысты. «Қараңғы» сөзінің түбірімен байланыстыруға да болар еді. Бірақ түркі тілдеріндегі басқа бір дерек ырық бермейді. Сібірдегі түркі тілдерінің бір қатарында (телеуіт, шор, т. б.). «караа» тұлғалы сөз бізде қазір қолданылып жүрген «түн» мағынасын ұғындырады. Тіпті қазіргі кездегі хакастарда да «түн» мағынасын «хараа» сөзі береді). Ал «хараағы»— «түнгі» мағынасында көрінеді. Ой елегінен өткізіп, салыстыра қарасақ, топшылауымыздың теріс еместігіне сенім мол. Біріншіден, қазіргі зат түсіне байланысты «қара» (қара бояу т. б.) сөзінің әзі «түн» мағынасындағы «қараа»-ның туындысы демекпіз. Өйткені адам баласы белгілі бір затқа алғашқы атауларды табиғат құбылысына сәйкестендіре беруі мүмкін. Демек, түннің түсіне басқа заттардың түсі ұқсастырылған. Екіншіден, әдетте бір сөзді екінші сөзбен ауыстырғанда мағынасы сәйкес сөздер ғана қолданыла тыны, біздің еркімізден тыс, табиғи нәрсе. Бұл табиғилық олардың алғашқы төркіндерінің, дәлірек айтқанда,мағыналарының тамырластығымен байланысты. Мысалы, «қара түнек» тіркесін «түн түнек» десе де ұғынуға түсініксіз болмайды. Себебі, екеуінің мағынасы бір, синоним сөздер. Алғашқы, тұңғыш қолданысқа түскені «қара» да, «түн» кейінірек пайда болған деп топшылауға болады. Қазіргі тілімізде «қара түнек» жиірек қолданылады да, «түн түнек» сирегірек. Сондықтан да болар соңғы тіркес орфографиялық сөздікке ілінбеген. Оның есесіне түсіндірме сөздігімізде «түн түнек» ұмыт қалмаған. «Сен күн адамы емес, түн-түнек адамысың» (Ө. Тұрманжанов, Адам.). Немесе, «Жатқан елім ғасыр бойы түн-түнекте тұншығып, Жайнап кетті тебесінен сәуле шашқан күн шығып». Осы сөйлемдердегі «түн» орнына «қара» сөзін қойсақ та мағына езгермейді. Әрі «күн» сөзіне қарама-қарсы қалыпты да сақтай алады. Сөйтіп, «қараңғы» сөзін дәлірек түсіндірсек — «түнгі» деген болып шығады.