Түркиядағы президент сайлауы (2023)
Түркия Республикасының кезектен тыс президент сайлауы 2 түрлі айналыммен өтті. Біріншісі 2023 жылғы 14 мамырда өтсе, екіншісі 28 мамырда орын алды. Нәтижесінде Режеп Тайып Ердоған қайта сайлаған[1] бұл сайлаумен қатар парламент сайлауы да жүрді.[2][3]
| ||||||||||||||
| Түркияның кезектен тыс президент сайлауы | ||||||||||||||
| 14 мамыр 2023 (бірінші айналым) 28 мамыр 2023 (екінші айналым) |
||||||||||||||
| Сайлау түрі | Президент сайлауы | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Кандидаттар | 3 (1-айналым)[a] 2 (2-айналым)[b] | |||||||||||||
|
Режеп Тайып Ердоған – АК партиясы | |||||||||||||
| 1-айналымдағы дауыс | 26,621,385 | |||||||||||||
| 49,3 % | ||||||||||||||
| 2-айналымдағы дауыс | 27,834,589 | |||||||||||||
| 52,18 % | ||||||||||||||
.png){kind=small}
|
Кемал Қылышдарұлы – РХП | |||||||||||||
| 1-айналымдағы дауыс | 24,277,982 | |||||||||||||
| 45,0 % | ||||||||||||||
| 2-айналымдағы дауыс | 25,504,704 | |||||||||||||
| 47,82 % | ||||||||||||||
.jpg){kind=small}
|
Синан Оған – Партиясыз | |||||||||||||
| 1-айналымдағы дауыс | 2,817,133 | |||||||||||||
| 5,2 % | ||||||||||||||
.jpg){kind=small}
|
Мұхаррам Инже[a] – Отан партиясы | |||||||||||||
| 1-айналымдағы дауыс | 231,793 | |||||||||||||
| 0,43 % | ||||||||||||||
| Регион бойынша 2-айналым нәтижесі | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| President of Turkey | ||||||||||||||
| Босатушы | Сайланған | |||||||||||||
| Режеп Тайып Ердоған АК партия |
Режеп Тайып Ердоған АК партия | |||||||||||||
өңдеу  |
||||||||||||||
Сайлауға бастапқыда 3 үміткер[a] қатысқан, солардың ішінде Халықтық Альянстан ұсынылған қазіргі президент Режеп Тайып Ердоған, Ұлттық Альянстан ұсынылған Кемал Қылышдарұлы және Аталар Альянсынан ұсынылған Синан Оған болған.[2] Төртінші үміткер Мұхаррам Инже сайлау күнінің басталмай тұрған кезінде өзінің үміткерлігін тоқтатты, бірақ оның есімі сайлау қағаздарында қала береді.[4]
2002 жылдан бері ел басшылығындағы Ердоғанның осы сайлаудағы ең басты бәсекелесі Республика Халық партиясының төрағасы Кемал Қылышдарұлы болған. Ердоғанның саясаты консерватистік және исламистік[5] болып аталса, Қылыштарұлының саяси ұстанымы батысшыл, кемалистік деп сипатталған.[6]
Ердоғанның коалициясына радикалды Күрд Хизболласыменмен[c] байланысы болған Еркін Себеп партиясын (HÜDA PAR) қосқаны үшін Альянс дау туғызды. Қылыштарұлының Ұлттық Альянсы Түркияның конституциясын парламенттік басқару жүйесіне қайтаруды мақсат қойды, президенттік жүйе Түркияда 2017 жылғы референдум арқылы орнаған еді.
2023 жылда Түркия және Сирияда орын алған жер сілкіністері кезінде әкімшіліктің баяу әрекеті және жер сілкінісіне дайын емес болған ғимараттардың құрылысына рұқсат берілгені үшін Ердоғаннның президенттігі сынға алынды, және президентікке үміткер Ердоғанның репутациясы төмендеді.[8] Ердоған әкімшілігі тағы 2015 жылдан басталған энтикалық күрдтерге қарсы репрессиялары үшін сынға алынды.[9]
Сайлау күнінен кейін, 15 мамыр күні, нәтижесі шықты, ол бойынша Ердоған 49.4% алып, Қылыштарұлынан жоғары дауыс алды, бірақ еш үміткер 50%-дан астам дауыс ала алмағасын 2-айналым жүргізілетіні шешілді. Ол сайлау күнінен 2 аптада, 28 мамыр күні болады.[10] Екінші сайланым нәтижесінде Ердоған жалпы дауыстың 52% астамын жинады да, қайта сайланды.[1]
Алғышарттары
өңдеу14 мамыр күні кезектен тыс сайлау ұйымдастыруын президент Режеп Тайып Ердоған ұсынған, бұл күн 1950 жылғы Түркияның тұңғыш демократиялық сайлаудың 73-жылдығына таңдалған.
Үміткерлері
өңдеуБұл сайлауға тіркеле алған үміткерлер саны 4 ғана, бұл қазіргі президент, Ыстанбұл тумасы Режеп Тайып Ердоған, бұрын бірнеше сайлауда оған қарсы шыққан РХП төрағасы Кемал Қылышдарұлы, ұлтшыл саясаткер және бұрынғы депутат Синан Оған және Отан партиясының төрағасы Мұхаррам Инже. Инже сайлау күніне бірнеше күн қалғанда сайлаудан кететінін мәлімдеген, алайда оның есімі бюллетеньдерде қала берді.[11] Сайлауда ең көп дауыс алған 49,3% жинаған Ердоған болды, алайда еш үміткердің 50% жинамағаны себебеінен 28 мамыр күні екінші айналымы ұйымдастырылды, ол жерде ең көп дауыс жинаған екі үміткер қатысады, осы жолы бұл Ердоған мен Қылышдарұлы ғана.[12] 28 мамырда өткен 2-айналымда Ердоған 52% астам дауыс жинап, қайта сайланды. Енді ол бас-аяғы 25 жылдай билікте бола алатыны белгілі болды.[1]
Ыстанбұл мен Анкара мэрлері Экрем Имамұлы мен Мансұр Яваш[13] және Жақсы партияның төрайымы Мераль Акшенердің[13] Ұлттық Альянс атынан үміткер болуы мүмкін деген болжамдар болған, алайда Алтылар үстелі (түр. Altılı Masa) атты оппозициялық одақ басты үміткері ретінде Кемал Қылышдарұлыны таңдады.[14]
Партиялары
өңдеу| Үміткер есімі, туған жылы, саяси партиясы | Қолдайтын партиялары | Идеологиясы | Саяси лауазымдары | Қосымша мәлімет | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) Режеп Тайып Ердоған (1954–) Әділет және даму партиясы |
Халықтық Альянс | Ұлтшыл қозғалыс партиясы Milliyetçi Hareket Partisi |
Ультраұлтшылдық | Түркия президенті (2019 бастап) Түркия премьер-министрі (2003–2014) АК партиясының төрағасы (2017 бастап) Ыстанбұл мэрі (1994–1998) |
|||
| Ұлы Бірлік партиясы
Büyük Birlik Partisi |
Исламистік ұлтшылдық | ||||||
| Жаңа Дәулеттілік партиясы
Yeniden Refah Partisi |
Исламизм | ||||||
| Еркін Себеп партиясы
Hür Dava Partisi |
Исламизм | ||||||
| Демократиялық Солшылдар партиясы
Demokratik Sol Parti |
Солшыл ұлтшылдық | ||||||
| Дұрыс Жол партиясы
Doğru Yol Partisi |
Либералды консерватизм | ||||||
|
|
Ұлттық Альянс | Жақсы партия
İyi Parti |
Ұлтшылдық | Республика Халық партиясының төрағасы (2010 бастап) Түркия Ұлы Ұлттық Жиналысының депутаты (2002 бастап) |
|||
| Демократия және Даму партиясы
Demokrasi ve Atılım Partisi |
Либералды консерватизм | ||||||
| Болашақ партиясы
Gelecek Partisi |
Консерватизм | ||||||
| Бақыт партиясы
Saadet Partisi |
Исламизм | ||||||
| Демократ партия
Demokrat Parti |
Либералды консерватизм | ||||||
| Еңбек және бостандық альянсы | Жұмысшылар партиясы
Türkiye İşçi Partisi |
Социализм | |||||
| Халықтар Демократиялық партиясы
Halkların Demokratik Partisi |
Регионализм | ||||||
| Жасылдар және Солшыл болашақ партиясы
Yeşiller ve Sol Gelecek Partisi |
Жасыл саясат | ||||||
| Еңбек партиясы
Emek Partisi |
Коммунизм | ||||||
| Социалистік Күштер ұйымы | Сол партия
Sol Parti |
Социализм | |||||
| Түркия Коммунистік партиясы
Türkiye Komünist Partisi |
Коммунизм | ||||||
| Түркия Либерал-демократиялық партиясы
Liberal Demokrat Parti |
Либерал-демократия | ||||||
| Әйелдер партиясы
Kadın Partisi |
Феминизм | ||||||
.jpg)
Синан Оған (1967–) Партиясыз |
Аталар альянсы | Жеңіс партиясы
Zafer Partisi |
КемализмТүркішілдік | Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісінің депутаты (2011–2015) |
|||
| Әділет партиясы
Adelet Partisi |
Либералды консерватизм | ||||||
| Өлкем партиясы
Ülkem Partisi |
Ұлтшылдық | ||||||
| Ана Отан партиясы
Anavatan Partisi |
Либералды консерватизм | ||||||
Даулары
өңдеу
Кемал Қылышдарұлына жасалған шабуылдар
өңдеуАдыяман илінде жер сілкінісі кезінде қаза тапқан азаматтардың бейіттерін зиярат етіп жүрген Қылышдарұлына Фатиха сүресін оқып жатқанда ауызша шабуыл жасалды. Оған белгісіз азаматтар «Сен еркек емессің!» деп тіл тигізген. Сол күні тағы бір азамат физикалық шабуыл жасап жаздады.[15][16]
Имамұлыда жасалған шабуылдан екі күн өткен соң Сакарияда Қылышдарұлы көлігіне таспен шабуыл жасалды. Қылышдарұлы шешімі бойынша 15 жасар шабуылшыға айып тағылмады, ол босатылды және баланың есімін жасыру сұралды.[17]
7 мамыр күні, Ерзурум қаласында Экрем Имамұлына Қылышдарұлыны қолдау митингі кезінде тас лақтырылды, митинг тоқтатылды. Оған жауап ретінде Қылышдарұлы өзінің Twitterінде:
|
Елімізде мафиялардан, содырлардан, SADATжақтастарынан, Синан Атешті өлтірген есірткі сатушылардан, бес адамдық бандалардан және Хизбулладан тұратын милитаристік коалиция бар. Бүгін мэр Экремге шабуыл жасағандар осылар. Олардың мақсаты – халқымызды қорқыту. Түркия ақылға қонымды көпшілікті құрайтын ел. Бұл зұлымдықты жойылар, құрметті азаматтарым, 14 мамырға (сайлау) назар аударыңыз. Ашуланбаңыз, ренжімеңіз. Халқыңды сүй... Тезірек сауығып кет, балам Экрем. Елге өзгеріс әкелудің өзіндік құны бар, оны төлеуге бәріміз дайынбыз.[18] | 
|
Ішкі істер министрі Сүлеймен Сойлу оқиғаны Имамұлы халықты ашуландыру үшін жоспарлаған деген.[19]
Жалған ақпарат
өңдеуСайлау алдындағы жексенбі күні Ердоған саяси митингіде Қылышдарұлының рейтингін түсіру мақсатында деп болжанған жалған бейнероликті көрсеткен, ол жерде Күрдістан жұмысшы партиясының негізін қалаушысы Мұрат Карайыланның «Қылышдарұлы маңында жүргені» көрсетілген. Келесі дүйсенбіде Deutsche Welle зерттеуі бейненің екі бөлек бейнені біріктіру арқылы жасалғанын анықтады.[20]
Дауыс беруден бірнеше күн бұрын Қылышдарұлы мен РХП Ердоғанның белгілі одақтасы Ресейді шетелдік сайлауға араласты деп айыптап, оны көптеген «жалған монтаждардың және deepfakeтердің» авторы деп атады.[21]
Мұхаррам Инжені бейнелейді деген жалған секс видео Инженің жарыстан шығып қалғанға дейін таратылған еді. Инже бейнені түсіру үшін deepfake технологиясы қолданылғанын айтып, «беделіне қастандық жасалғанын» айтты және елдегі журналистер мен прокурорларды өзін «диффамациядан» қорғай алмағаны үшін сынға алды.[22]
Нәтижесі
өңдеу| Үміткер аты-жөні | Партиясы | 1-айналым | 2-айналым | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Дауыс саны | % | Дауыс саны | % | |||
| Режеп Тайып Ердоған | Әділет және даму партиясы | 27,133,837 | 35.79 | 27,834,589 | 52.18 | |
| Кемал Қылышдарұлы | Республикалық Халық партия | 24,594,932 | 32.49 | 25,504,704 | 47.82 | |
| Синан Оған | Тәуелсіз | 2,831,208 | 14.73 | |||
| Мұхаррам Инже | Отан партиясы | 236,097 | 7.45 | |||
| Жалпы саны | 54,796,074 | 100.00 | 53,339,313 | 100.00 | ||
| Жарамды дауыс саны | 54,796,074 | 98.14 | 53,339,313 | 98.73 | ||
| Жарамсыз дауыс саны | 1,037,101 | 1.86 | 684,288 | 1.27 | ||
| Жалпы дауыс саны | 55,833,175 | 100.00 | 54,023,601 | 100.00 | ||
| Тіркелген сайлаушылар | 64,190,651 | 87.04 | 64,197,454 | 84.15 | ||
| Дереккөзі: YSK, 1-айналым; 2-айналым | ||||||
Дереккөздер
өңдеу- Анықтама
- ↑ a b c Мұхаррам Инже өзінің үміткерлігін тоқтатты, бірақ оның есімі сайлау қағаздарында тұра береді
- ↑ 2-айналымда тек ең көп дауыс жинаған екі үміткер қатысады; осы жолы бұл Режеп Тайып Ердоған мен Кемал Қылышдарұлы
- ↑ Ливандық Хизбуллаһмен еш қатысы жоқ[7]
- Деректер
- ↑ a b c Әлімова, Елнұр "Орталық Азия тақырыбы – Ердоғанның бір көзірі". Түркия халқын сайлаудан кейін не күтіп тұр? Сарапшы Игорь Семиволоспен сұхбат (қаз.). Азаттық радиосы (30 мамыр 2023). Тексерілді, 10 шілде 2024.
- ↑ a b Түркияда президент және парламент сайлауы өтіп жатыр (қаз.). Азаттық радиосы (14 мамыр 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ Түркиядағы сайлау: кім жеңіске жетуі мүмкін? (қаз.). kazinform (13 мамыр 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ Выборы в Турции: Мухаррем Индже снял кандидатуру. Это на руку главному сопернику Эрдогана - Кемалю Кылычдароглу (орыс.). BBC (11 мая 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ Erdogan’s Political Journey: From Victimised Muslim Democrat to Authoritarian, Islamist Populist (ағыл.) (14 February 2021). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ GUERIN, Orla Turkey election: Erdogan rival Kilicdaroglu promises freedom and democracy (ағыл.). BBC News (4 May 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ BEKDIL, Burak Turkey’s Hezbollah: Erdoğan’s new ally (ағыл.) (10 May 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ BEKDIL, Burak Erdoğan says sorry for earthquake rescue delays (ағыл.). POLITICO (27 February 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ Karwan Faidhi Dri What can Kilicdaroglu offer Turkey’s Kurds? (ағыл.). Rûdaw (11 March 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ COSKUN, Orhan, TOKSABAY, Ece and KOCUKGOCMEN, Ali Turkey faces runoff election with Erdogan leading (ағыл.). Reuters (15 May 2023). Тексерілді, 14 мамыр 2023.
- ↑ Cumhurbaşkanı adayı Muharrem İnce adaylıktan çekildi (түрік.). euronews (11 мамыр 2023). Тексерілді, 19 мамыр 2023.
- ↑ Түркиядағы президент сайлауы. Кандидаттар екінші турға көне ме? (қаз.). Азаттық радиосы (15 мамыр 2023). Тексерілді, 20 мамыр 2023.
- ↑ a b Turkey’s opposition splits over candidate to fight Erdoğan (ағыл.). POLITICO (19 June 2020). Тексерілді, 20 мамыр 2023.
- ↑ CAMUT, Nicolas Turkish opposition unites behind Kılıçdaroğlu as anti-Erdoğan candidate. POLITICO (6 сәуір 2023). Тексерілді, 20 мамыр 2023.
- ↑ Son dakika... Kılıçdaroğlu'na yönelik ikinci saldırı girişimi! (түрік.). Cumhuriyet (Республика) (21 сәуір 2023).
- ↑ Mezarlık ziyaretinde çirkin tavırla karşılaşmıştı! Kılıçdaroğlu'na ikinci saldırı girişimi (түрік.). KARAR (21 сәуір 2023).
- ↑ Son dakika... Sakarya'da Kılıçdaroğlu'nun aracına taşlı saldırı! (түрік.). Cumhuriyet (Республика) (9 мамыр 2023).
- ↑ İmamoğlu’s election bus attacked with stones during rally in eastern Erzurum (ағыл.). duvaR. English (7 May 2023).
- ↑ Erzurum belediye başkanı: Kaosu yaratan bizzat İmamoğlu'dur (түрік.). duvaR. (7 мамыр 2023).
- ↑ ÜNKER, Pelin және SPARROW, Thomas Fact check: Turkey's Erdogan shows false Kilicdaroglu video. Deutsche Welle (8 мамыр 2023). Тексерілді, 18 мамыр 2023.
- ↑ BUTLER, Daren Erdogan rival accuses Russia of 'deep fake' campaign ahead of presidential vote. Reuters (12 мамыр 2023). Тексерілді, 18 мамыр 2023.
- ↑ ELCİ, Aylin AI content is meddling in Turkey’s election. Experts warn it’s just the beginning (ағыл.). euronews (14 May 2023). Тексерілді, 18 мамыр 2023.