Түркістан социалистік “Ерік” партиясы

Туркістан Социалистік "Ерік" Партиясы – Түркістан өлкесіндегі жергілікті халықтың мүддесін қорғау мақсатында 1921 жылы құрылған қоғамдық-саяси ұйым.

Оны құруды кеңестік билік жүйесіне оппозициялық көзқарастағы зиялы қауым өкілдері 1919 жылдан бастап қолға алды. 1920 ж. қыркүйекте Бакуде өткен Шығыс халықтарының съезі кезінде астыртын түрде партия құруды жүзеге асыратын, құрамына Зәки Уәлиди Тоған мен Төреқұл Жанұзақов енген комиссия жасақталды. Бұл комиссияға партия бағдарламасын әзірлеу және Түркістанның жергілікті белсенді азаматтарымен байланыс орнату міндеті жүктелді.

1921 ж. 15 – 18 сәуір аралығында Бұхара қаласында партия құру үшін мәжіліс өткізілді. Бұл мәжіліске қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік, түркімен халықтарынан өкілдер қатысты. Сондай-ақ мәжілісте Бұхар Халық Кеңес Республикасы мен Хиуа Халық Кеңес Республикасы үкіметтерінен өкілдер болды. Мәжілістің нәтижелі өтуіне Бұхар Халық Кеңес Республикасының Әскери комиссары А.Арифов қамқорлық танытты. Осы мәжіліс кезінде партияның бағдарламасы қабылданды.

Партия бағдарламасы теориялық бөлімнен және 9 тармақтан тұрды. Бағдарламаның теориялық бөлімінде Түркістан өлкесінің кеңестік империя уысында болғандықтан мәдени, рухани және экономикалық жағынан дами алмайтындығы, империалистік ұлттың пролетариаты бұрынғы отар елдерге деген көзқарасын өзгертпей отырғандығы, метрополия социалистері орыс емес халықтардың пролетариатына сенімсіздікпен қарайтындығы, кеңестік биліктің Түркістан өлкесін толық орыстандыруды көздейтіндігі атап көрсетіліп, партияның мақсаты Түркістанды империалистік езгіден азат етіп, оны Орталық Азиядағы тәуелсіз мемлекет құру екендігі айтылды. Бағдарламаның қалған тармақтарында

• Түркістанды Иран, Үндістан, Қытай, т.б. елдермен темір жол желісі арқылы жалғау
• темір жолдан кеңестік орыс монополиясын ығыстыру
• Түркістанның жерін және су жүйелерін халықтық меншік деп жариялау
• жер асты байлықтары мен өндіріс орындарын мемлекет қарамағына алу
• көшпелілерді құнарлы жерлерге орналастыру
• жұмысшылар жағдайын жақсарту
• Түркістанда халықтық билікті қамтамасыз ету
• қала құрылысын жүргізу
• қалаларға жергілікті халық өкілдерінің көптеп қоныстануына жол ашу
• халық ағарту ісін дамыту
• жергілікті халықтың мәдени дамуына қамқорлық жасау партияның алдында тұрған міндеттері ретінде көрсетілді.

Түркістан Социалистік "Ерік" Партиясы КСРО құрамындағы түркі-мұсылман халықтарының саяси ұйымдарымен байланыс орната отырып, өзінің алдына қойған міндеттерін жүзеге асыруды ойластырды. Сондай-ақ ол Коммунистік Интернационалға ену арқылы Түркістан халқының мүддесін қорғауға талпынды. Алайда кеңестік билік жағдайында бұл партия кең қанат жая алмай, көп ұзамай өз қызметін доғарды.