Түріктердің жартастағы бейнелеулері (петроглифтер)

Түріктердің жартастағы бейнелеулері (петроглифтері) — ертедегі түріктердің жартастағы бейнелеулері (петроглифтер) көрінеу көз тартарлығымен және терең символикасымен айрықша болды. Олар мазмұны жағынан екі топқа бөлінеді: біріншісі — салт аттылар, қаумалап аң аулау, көшіп-қону, жекпе-жек бейнеленген көріністер; екіншісінде ертедегі түрік қағанаттарының өзінше бір нышандарына айналған таутекелердің таңба сияқты бейнелері бар.

Cалт атты жауынгер бейнесі

Еуразия көшпелілерінің бейнелеу өнеріндегі салт атты жауынгер бейнесі дала мемлекеттерінің әскери-саяси сипатын көрсетеді. Түріктердің салт аттылары ұзын шекпен түріндегі қорғаныс сауаттын киген. Олар мықты аттарға мінген, ат әбзелдеріне ер, үзеңгі, өмілдірік пен құйысқан, жүген, жабу кіреді. Аттың жалын үш немесе одан да көп тісті етіп әдемілеп күзеу, құйрығын күзеу мен ерекше әдіспен өру оны әсемдеудің міндетті элементтері болған. Салт атты үш бұрышты ұшы бар найзамен қаруланған, ол оны бір қолы мен белдемше тұсында, не қос қолымен кеуде тұсында ұстап отырады. Қылышы, садағы бар жауынгерлердің бейнелері де кездеседі. Кейбір жауынгерлердің белдіктеріне қорамсақтар ілінген. Салт аттылар дулығаларынын төбесі үшкіл болып келеді, бірқатар жағдайларда үкі тағылады. «Мүйізді» дулығалар да мәлім, олар, тегінде, қорғану және ғұрыптық міндеттерді қоса атқарған болса керек. Түріктердің салт аттысын бейнелегендегі негізгі элемент ту болып табылады, ол діңгектің басындағы екі, үш және одан да көп салалы, шет жағы кең, тік бұрышты енді мата түрінде бейнеленеді. Найзаның сабына бекітілген жалаулардың, жалаушалардың және бір уыс жылқы қылын шоқтап байлаған суреттері кең таралған. Салт аттылармен бірге садақ, найза ұстаған, кейде жекпе-жек кезіндегі жаяу жауынгерлер бейнелері де ұшырасады. Петроглифтер орта ғасырлар дәуіріндегі жауынгерлердің тартыс пен ерлікке толы алыста қалған жауынгерлік рухын көрсетеді.

Мүсін өнері

Мүсін өнерінен Будданың, бодисатвалардың, перілердің канонға айналдырылған бейнелері кездеседі. Буддалардың беті жалпақ, қабағы қатыңқы, құлақтарының ұшы салбыраған болып келеді.

Мүсіндерде балшыққа жағылған ганч үстінен қызыл сызықпен көз шарасының жоғарғы жағы, мұрынның қыры жүргізіліп, еріннің жиектері боялған; көздері самайда тұтасып кететін қара сызықпен қоршалған. Қас пен шаштың ірі бұйралары көк және қара түске боялып, самайға тағатын жарты шар түріндегі жапсырма үлкен әшекейлер — сыддырмақтар, кеудеге тағатын алқалар, білезіктер сызықпен айқын бейнеленген. Ақбешімдегі будда ғибадатханасынан табылған бодисатваның басы, күнәлілерді қорқытатын док- шитдін қорғаушының басы қызықты.

Ертедегі түріктердің тастан жасалған тұлғалары ерекше назар аудартады. Қазақстан тастан жасалған тұлғалар кен тараған аймақ болып табылады. Көрнектілігі мен керкемдік деңгейі жағынан олар әсте де біртектес емес. Кейде таста тек бас пен бет қана бейнеленген, бірақ олардың ішінен мәселен, үш мүйізді тәж кигізілген белгілі бейне секілді нағыз өнер шығармалары кездеседі. Мүсін жасау үшін ұзындығы 0,5 метрден 2,8 метрге дейінгі ұзынша тастар таңдап алынған. Оларды тастың жалпақ бетін аса батырмай бедерлеу немесе бейненің тұрқын қашап шығару техникасымен жасаған. Тұлғалық мүсіндер сирек кездеседі.

Көбінесе мұртты және сақалды еркектер жиі бейнеленеді, әйелдердің бейнесі сирек кездеседі. Сақал-мұрты бар еркектер әдетте денесімен дене болып тұратын шекпен киіп, белдік буынған. Белдікке қару, қайрақ, қалта және басқа керек-жарақтар ілінген. Мүсіндерде қашап салынған заттар әдетте ертедегі түріктердің обаларында өлген адамдармен бірге қойылған заттардың арасынан кездеседі. Бас киім кигендері аз, кейде шашы көрсетілгендері бар. Тұлғалардың көпшілігінің оң қолына немесе екі қолына бірдей тостаған, саптыаяқ немесе текше тәрізді ыдыстар ұстатылады. Адамның басы немесе беті ғана бейнеленген мүсіндер аз емес.

Әдетте тұлғалар діни-салт ғимараттары қоршауларының шығыс жағына, беті шығысқа қаратылып орнатылған түрінде кездеседі. Оған жалғаса шығысқа қарай діңгек тас-балбалдар тізбегі кетеді. Мүсіндердегі еркектердің бет- пішіні әдетте моңғол өндес, сабырлы да салиқалы болып келеді. Қиғаш көздері, шығыңкы шықшыттары айқын көрсетілген. Бейнелердің көпшілігі нақты адамдардың «портреттері» болып табылады. Ғасырлар қойнауынан мінез-құлқы ор түрлі — асқақ та өктем, жауынгер және арманшыл нақты адамдардың жүздері қарап тұрады.