Тұрғын ғимараттар мен құрылымдардың гигиенасы

Тұрғын және қоғамдық ғимараттар мен құрылымдардың гигиенасы – адам денсаулығына тұрғын үй және құрылымдар жағдайларында қолайсыз факторлардың әсерін гигиеналық бағалау және бақылауды ғылыми негіздейтін коммуналдық гигиена бағыты.

Орта факторларын нормалаудың гигиеналық негіздері

Адам денсаулығына бөлме ауасының физикалық және химиялық көрсеткіші, жарыққа байланысты бөлмелердің бағытталуы, олардың көлемі және ауданы, табиғи және жасанды жарықтандыру деңгейі және басқа да параметрлер әсер етеді. Адам апталық уақыттың 60 пайызын және жұмыстан тыс уақыттың 80-86 пайызын үйде өткізеді. Сондықтан тұрғын үй гигиенасы денсаулық сақтаудың едәуір маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Гигиеналық нормалау принциптеріне негізделген тұрғын үйлерді жоспарлау және көркейту сұрақтарының маңызы ерекше.

Микроклиматты нормалаудың гигиеналық негіздері

Тұрғын үйдің ықшам климаты үш негізгі компоненттерден құралады: температура, ылғалдылық және ауа қозғалысы. Гигиеналық жағынан микроклиматтың едәуір маңызды элементіне ауа температурасы жатады. Адам организмі ішкі жылу көзінің термостатикалық жүйесі, ал киім организмнің қоршаған орта арасындағы тосқауыл болып табылады. Ішкі температураны сақтауда зат алмасу кезінде бөлінетін энергия қолданылады. Дененің тұрақты температурасын сақтау – адам өміріне ең қажетті жағдай, сондықтан оның жылу балансы жылудың келуі және шығуының арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету қажет. Жылудың келуі химиялық термореттелумен (зат алмасу), шығыуы физикалық термореттелумен қамтамасыз етіледі.

Адам организмі, бұл ішкі ортаның тұрақтылығын сақтау үшін түзілген жылудың қоршаған ортаға берілетін жылуға сәйкестілігі есебінен болатын өзін-өзі реттеу жүйесі болып табылады. Термореттелу тетіктері тері терморецепторларының және термореттелудің ми орталықтарының тітіркенуі кезінде, қоршаған ортаның әсер етуі және қан температурасының өзгеруі есебінен түзіледі. Суықтың әсерінен тері тамырлары тарылады, жылу берілу 20-30 пайызға төмендейді, бұлшық ет белсенділігінің жоғарылауын тудырады, діріл пайда болады және жылу түзілу 4-5 есеге жоғарылайды.

Жылу реттеу жүйесі жылулық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді, бірақ оның мүмкіндігі шектеулі. Бейтарап шегіне кірмейтін кез келген температура әсер еткенде жылуды реттелу тетіктеріне күш түседі және адамның әрекет жағдайын өзгертеді. Жылуды реттеуге сәл күш түсуі қолайлы жылу деп аталады. Бұл жағдай адамның жұмыс қабілетін және оның денсаулығын қамтамасыз етеді. Сондықтан тұрғын және қоғамдық ғимараттардың микроклиматын нормалау ғылыми негіздеуді талап етеді.

Жылу реттелу жүйесінің толық тыныштықта болуы ұйқыны шақыратын тежелудің дамуына алып келеді, бұл әсіресе ой жұмыстары кезінде байқалады. Жылу реттелу жүйесіне шамалы күш түсуі физиологтар мен гигиенистер оң көрініс ретінде бағалайды. Организмді сауықтыру жүйесі осыған негізделген. 2 жасқа дейінгі балалар әсіресе төменгі температураға сезімтал келеді, яғни оларда жылу реттелу жүйесінің қалыптасу үрдісі аяқталмаған. Ауа температурасының 2^оС төмендеуі балаларда респираторлы аурулармен аурушаңдығын жоғарылатады. Едәуір жоғары жастағы балаларда мұндай температура жылу реттелу механизмдерінің іске қосылуы үшін тітіркендіруге жеткілікті болып табылады. Ересек адамдар үшін организмнің жылу жағдайының бірнеше жіктелуі бар, ол жылу реттелу жүйесіне күш түсу деңгейіне негізделген.

Организмнің жылу жағдайының 9 градациясы бөлетін жіктеуі

Ауа райы түрі (жылы,суық)	Термореттелу күші	Терінің орташа температурасы (оС)	Терлеу г/с	Әсері
4ж	Өте жоғары	34	>750	Өте ыстық
3ж	Жоғары	34	750-400	Ыстық
2ж	Орташа	34	400-250	Өте жылы
1ж	Әлсіз	33-34	250-150	Жылы
Қалыпты	Жоқ	31-33	100-0	Жайлы
1с	Әлсіз	30,9-29	0	Салқын
2с	Орташа	28,9-29	0	Суық
3с	Жоғары	25,9-27	0	Өте суық
4с	Өте жоғары	<23	0	Шамадан тыс суық

Балалар үшін анологиялық жіктелу күш түсудің жеті деңгейіне құрастырылған. Жылу жағдайын бағалау критерий (тері температурасы, тамыр реакциялары, ылғалды жоғалту, жылу сезгіштік) тұрғын және қоғамдық ғимараттардағы микроклимат нормативтерін негіздеуді қалыптастырады.

Жылыту жүйесі

Бөлменің микроклиматын қалыптастыруда инженерлік қондырғылардың маңызы өте зор. Орталықтандырған жылыту жүйесі техникалық параметрлері бойынша (жылу берілу тәсілі) конвекциялық және сәулелік деп бөлінеді, бірақ бұл шартты түрде ғана, себебі сәулелік немесе конвекциялық жылу берілу жолдары туралы ғана айтылуы мүмкін.

• Сәулелік жүйеге қоршаушы құрылымдардың ішінде орналастырылған (ауа, су, электрлік панель) құбырлар арқылы жылу тасымалдаушы айналып тұратын барлық жылыту түрлері жатады.
• Конвекциялық жүйеге радиаторлар мен конвекторлар жатады. Іс жүзінде кез келген жылыту жүйесі, сондай-ақ кез келген қыздыру беткейі жылуды сәулелену және конвекция жолымен береді. Бүгінгі күні тұрғын және қоғамдық ғимараттар үшін төменгі қысымдағы орталықтандырылған сумен жылыту ең қолайлы болып табылады.

Тұрғын ғимаратты орталықтан сумен жылыту схемасы: 1 – су тұратын ыдыс; 2 – таратушы бак; 3 – ыстық суды беретін құбыр; 4 – суыған суды алып кететін құбыр.

Егер жылытушы аспаптар жабық тұратын болса, онда жылу берілу сәулелену арқылы бірден төмендейді. Конвекция қарқындылығы жылыту аспабының орналасу биіктігіне байланысты. Оның төменгі бөлігі суық ауамен алмасады және секция аралығында қыздырылған ауа айналып жүретін жоғарғы бөлігіне қарағанда көбірек жылу береді. Сондықтан радиатор неғұрлым төмен болғанда, соғұрлым оның жылу өткізгіштігі жоғары болады. Төмен орналасқан қабырғалық құбырлар едәуір тиімді.

Бөлменің барлық беткейлерін 3 топқа бөлуге болады: мұздататын (сыртқы қоршаушы қабырға және терезе), қыздыратын (жылыту аспаптары) және бейтарап (ішкі қабырғалар және жабындылар). Гигиеналық тұрғыда жылыту аспаптарының критерийі – олардың беткейінің максималды рұқсат етілген температурасы болып табылады.

Желдету

Бөлмелердегі табиғи ауа алмасуы үш фактор есебінен жүреді: газдардың диффузиясы, температуралық қысым, жел қысымы.

• Газдардың диффузиясының екі түрлі газдар жанасқанда маңызы бар. Тұрғын ғимараттар жағдайында сыртқы және ішкі газдардың құрамының айырмашылығының өте аздығына байланысты бұл фактордың маңызы аз, сондай-ақ газдардың жанасуы тек терезе ашық жағдайында ғана болады.
• Температуралық қысым ауа температурасының айырмашылығына байланысты жүреді. Кез-келген газдың салмағы температура төмендеген сайын артады және артқан сайын төмендейді. Сондықтан сыртқы және ішкі ауаның температурасының айырмасы көп болған сайын, ауа алмасуы да қарқынды жүреді. Бөлме және қоршаған атмосфера ауасы желдеткіш, фрамуга және құрылыс конструкцияларындағы саңлаулар арқылы алмасады. Бұлармен салыстырғанда құрылыс материалдарының ауа өткізгіштігі өте төмен, сондықтан іс жүзінде маңызы жоқ.

Ауыр суық ауа қоршаушы конструкциялардың төменгі бөлігіне қысым көрсетеді. Бұл жағдайда бөлме ішінің төменгі бөлігінде сыртқа қарағанда қысым төмен болады. Суық ауа бөлменің төменгі бөлігіне еніп, төменгі жақтағы ыстық ауаны жоғары көтереді де, жоғарғы жақта қысымды көтеріп саңлаулар арқылы қысылып шығады. Осылай бөлменің төменгі бөлігіне сырттан қысым әсер етіп суық ауа енеді, ал жоғарғы бөлігіне іштегі қысым әсер етіп ішкі ауаны сыртқа шығару арқылы үнемі ауа алмасу жүріп отырады. Бөлме ішінде теріс қысымнан оң қысымға алмасу біртіндеп жүреді және қабырға биіктігінің ортасында бөлме сыртында және ішінде де қысым бірдей болады. Бұл бейтарап аймақ болып табылады және сыртқы қабырғада саңлау жасайтын болса ол ауа алмасуына тіпті де әсер етпейді. Егер саңлауды жоғарғы жақта жасайтын болса, онда ішкі ауа сыртқа қарқынды шыға отырып осы аймақта қысымды төмендетеді, ал төменгі жаққа суық ауа көптеп түседі де бейтарап аймақ жоғары көтеріледі. Егер саңлау төменгі жақта болатын болса, сыртқы суық ауа ағыны бөлменің жоғарғы жағында қысымды көтереді де, бейтарап аймақ төмендейді. Егер саңлауды диагонал бойынша төменгі және жоғарғы жақта да жасайтын болса ауа алмасуы шектен тыс қарқынды жүреді, ол континентальды климаттық аудандар үшін қолайсыз.

Азаматтық құрылыс жүйесінде ішкі қабырғаларда желдету каналдар бөлме температурасын сақтап тұру үшін орналастырылады. Бұл жағдайда канал саңлауы бөлме ауданынан неғұрлым жоғары болған сайын ауа алмасуы соғұрлым қарқынды жүреді. Бірақ көп қабатты ғимараттарда мұндай қарқынды желдетудің өз ерекшеліктері бар: каналы қысқа жоғарғы қабаттарда қысым деңгейі төмен болады да ауа алмасуы төмендейді. Сондықтан тексеру кезінде жоғарғы қабаттарға көп көңіл бөлу қажет. Бұл ауа қысымының таралуы мен бейтарап аймақтар тек бір қабатты ғимараттарға тән. Көп қабатты үйлерде бұл жағдай, егер қабаттар бір-бірімен байланыспайтын жағдайда ғана маңызы болады. Бұл жағдайда, көп қабатты ғимараттардағы қысымның таралуы тек баспалдақтық торға ғана тән: төменде – қысымның әлсіреуі, жоғарыда – күшеюі. Сондықтан төменгі пәтерлерге ауа есіктің саңылаулары арқылы түседі де, жоғарғы пәтерлерге керісінше баспалдақтық торға пәтерден келіп түседі. Бірінші жағдайда бейтарап аймақ жоғарыға көтеріледі де, ал екінші жағдайда төмен түседі. Тек баспалдақтық торда және орта қабаттарда ғана бейтарап аймақ орта деңгейде болады. Осыдан келе, төменгі қабаттарда ауаның сырттан келіп түсуі артық болады да бөлменің тез сууына алып келеді, жоғарғы қабаттарда ішкі ауаның жинақталуына байланысты ауа алмасуы нашарлайды. Мұндай кемшіліктер ғимараттарда алып келіп сорып шығаратын вентиляцияны орналастыру арқылы, яғни атмосфералық ауа еріксіз алынып, тазартылып және жылытылған соң бөлмеге берілуі арқылы жойылады.

Алып келіп сорып шығатын вентиляция схемасы: 1 – ауаны алу; 2 – ауа каналы; 3 – калорифер; 4 – ауаны бөлмелерге беру; 5 – сору каналдары; 6 – вентиляциялык шахта; 7 – дефлектор; 8 – сүзгі.

• Табиғи ауа алмасуының күшті факторының бірі, жел жылдамдығына тәуелді жел қысымы болып табылады. Жел қысымы сыртқы ауаның ғимараттың жел жағынан саңлаулар, терезелер, терезе желдеткіштері және фрамугалар арқылы енуін күшейтеді. Ал ық жағында керісінше бөлмеден ішкі ауаның шығуына ықпал етеді. Ең тиімдісі бөлме ауасын 5-10 минут ішінде толық алмастыратын екі жақты желдету болып табылады. Жел қысымының негізінен жаз уақытында маңызы бар. Жылдың суық уақытында желдің қарқынды қысымы бөлменің сууына алып келуі мүмкін, сондықтан бұл жағдайды құрылысты жоспарлағанда ескеру қажет. Желі қатты солтүстік аудандарда тұрғын ғимараттарды жел басым соғатын жаққа бүйір қабырғасымен бағытталып орналастырады. Сондай-ақ топтық құрылыс жүйесі қолданылады.

Пәтерлердің тұрғын бөлмелеріндегі табиғи қоздырғышы бар алып шығатын желдету құрылымы ас үйдегі, дәретханадағы және кептіру шкафтарындағы алып шығатын крандар арқылы жүреді. Ағып келетін ауаның компенсациясы сыртқы ауа және пәтердің басқа бөлмелерінің келетін ауа есебінен жүреді. Бір пәтердің желдету каналын жалпы жинағыш желдету каналына біріктіруте рұқсат беріледі. Лас ауаны шығару үйдің әрбір секциясындағы вентиляциялық шахта арқылы іске асырылады, шахта биіктігі соңғы қабаттың жабындысынан 4,5 метрден кем болмау керек.

5 қабаттан жоғары үйлерде бір мақсаттағы бөлмелердің каналын бір жүйеге екі қабат сайын біріктіріп қосуға болады. Сондықтан желдету шахталарының copy күшін жоғарылату үшін, желдің кез-келген бағытында қолданылатын қалқан дефлектор қондырылады. Сондайақ көп қабатты ғимараттардың жоғарғы қабаттағы пәтерлерінде ауа сапасының ластануы төменгі қабаттардағы ауаның толық түспеуіне байланысты. Бұл табиғи желдетудің каналды жүйесінің мүмкіндіктерінің шектеулі екендігін көрсетеді.

1 адамға шаққанда қалыпты жағдайдағы тұрғын аудан 9 м², ауаны алып кету мөлшері 27 м³/сағ-тан кем болмауы керек. 1 сағаттағы бір адам үшін қажетті ауа көлемінің мөлшері ауа кубы деп аталады. Бірақ жалпы және коммуналды гигиена жұмыстары 1 адам үшін оптималды ауа алмасу сағатына 120 м³ кем болмауы және қалыпты ауданы 17 м² болуы керек деп дәлелдеген. Осындай ауданда табиғи желдету есебінен ауа алмасу мүмкіндігі жоғары болады.

Тұрғын ғимараттардың қабаттары дегеніміз – жердің жоспарланған белгілеуінен төмен емес бөлме еденінің белгіленуі; астыңғы (цокольді) қабат дегеніміз – жердің жоспарланған белгілеуінен, еденнен төмен бөлмелердің биіктігінің жартысынан аспайтын белгіленуі; жертөле (подвалды) қабат дегеніміз – жердің жоспарланған белгілеуінен, еденнен төмен бөлмелер биіктігінің жартысынан көп белгіленуі. Астыңғы және жертөле қабаттарда тұрғын бөлмелерді орналастыруға рұқсат етілмейді.

Еденнен еденге дейінгі тұрғын қабаттардың биіктігі 2,8 м-ден биік болмауы, еденнен төбеге дейінгі бөлменің биіктігі 2,5 м-ден кем болмауы қажет. Солтүстік ендіктен онтүстікке қарай 49^о деңгейінде орналасқан Қазақстан территориясында еденнен еденге дейінгі тұрғын ғимараттар қабаттарының биіктігі 3 м биіктікке дейін рұксат етіледі, еденнен төбеге дейінгі биіктігі 2,7 м-ден жоғары болмауы қажет. Жоғарғы қабатының еденіне дейінгі биіктігі 14 м және одан да жоғары болатын тұрғын ғимараттарда лифт орнатылуы тиіс, ал осындай белгілеу 11,2 м болған жағдайда қалдық өткізгіш құбырлар болуы қажет. Тұрғын бөлменің және ас бөлмесінің ауданы 8 шаршы м-ден кем болмауы тиіс (1А және 2А типті пәтерлерде ас бөлмесінің ауданы 5 шаршы м-ге дейін рұқсат етіледі). Бір бөлмелі пәтерлерде біріккен санитарлық түйіндер құрылымдарын орналастыруға рұқсат етіледі. Әжетхана және жуынатын бөлмелерді тұрғын бөлмелердің жоғары жағына орналастыруға рұқсат берілмейді. Тұрғын ғимараттардың бірінші, екінші және астыңғы қабаттарында сауда кәсіпорындарын, қоғамдық тамақтану орындарын (50 орыннан аспау қажет), тұрмыстық қызмет көрсету орындарын орналастыруға рұқсат етіледі. Сондықтан желдету дыбыс изоляциясымен қамтамасыз етілуі тиіс.

Тұрғын ғимараттар нысандарындағы желдету құрылымы автономды болуы керек. 5 күндікте 40^оС-дан төмен едәуір суық температура болатын климаттық аудандарда үш қабатты және одан да жоғары ғимараттарда сыртқы ауаны жылытатын құрылымы бар алып келетін желдету қондырғысын орнату рұқсат етіледі. Адам организмі жылы ауаға қарағанда суыққа едәуір төзімді. Алғашқы жаурау белгілері (аяқтағы температураның төмендеуі) қолайлы жағдайдан небәрі 1,6^оС температурада төмен болғанда байқалады. Сондықтан ерекше суық климаттық аудандарда (-31^оС және одан төмен) тұрғын бөлмелер ауасының есептік температурасы ретінде 18^оС-тың орнына 20^оС алынады.

Климаттық аудандарға қойылатын талаптар тұрғын ғимараттың желдету жүйесіне қатысты. Сонымен 3-ші және 4-ші климаттық аудандардағы пәтерлерде шахта арқылы вертикалды желдету рұқсат етілгенімен де, өтпелі немесе бұрыштық желдету жүйесі қамтамасыз етіледі. 3-ші климаттық аудандарда сатылы тор арқылы біржақты қатар орналасқан 1 немесе 2 пәтерді желдету (мұндай пәтерлердің саны бір қабатта 2-ден артық болмауы қажет) рұқсат етіледі. Сатылы торлардың өзін желдету ашық шыныланған терезе (ашылу ауданы әр қабат үшін 1,2 м² кем болмауы керек) арқылы жүргізіледі. Пәтердің ауасын өтпелі желдету тек бөлменің ауасын жаңартып қана қоймай, сонымен бірге қабырғаны кептіреді, өзімен бірге шаң бөлшектерін алып шығады, қабырғаның көгеруін болдырмайды. Мұндай тиімділікке жасанды желдету арқылы да жетуге болады. Жазғы уақытта ашық терезе арқылы өтпелі желдету кезінде ауаны алғашқы 2-3 минут кезінде алмастырады, ал қысқы уақыт кезінде желдеткіш арқылы ауа 5-10 минут аралығында алмасады.

Ауаның ылғалдылығы және жылдамдығы

Ылғалды ауа жоғары жылу өткізгіштік қасиетке ие, бұл жағдай төменгі температурада жылу жоғалтуды ұлғайтады. Жоғары температура кезінде ылғалдылық керісінше ағзаның жылу бөлуіне кедергі келтіреді, осыған байланысты температураның жоғарылауы кезінде тиісінше ауа ылғалдылығын төмендету қажет. 20 пайыз деңгейіндегі ылғалдылық кезінде ринит және фарингит ауруларының саны көбейеді. Желдету жүйесі болмаған жағдайда пәтердің қозғалыссыз ауасы адам организмінің жалпы дұрыс қалпын және тамырлық реакциясының инерттілігін туғызады. Адам денесінің айналасында жұқа, қозғалмайтын ылғалға қаныққан ауа қабықшасы түзіледі, бұл дене температурасын қабылдап, жылу бөлуді жоғарылатады. Ауаның қозғалысы адамды ылғалды қабықшадан босатады және жылу реттеу үрдісін жақсартады. Ауаның жоғары жылдамдықтағы қозғалысы жылу бөлуді жоғарылатады және ауаның температурасы төмен болғанда организмнің сууына себеп болады.

Тұрғын және қоғамдық ғимараттар үшін рұқсат етілетін нормалар:

• Жылдың жылы мезгілінде:

1. ауа температурасы есептеу температурасынан 3^оС-дан жоғары болмауы керек;
2. салыстырмалы ылғалдылығы 65 пайыздан жоғары болмауы керек;
3. ауа қозғалысының жылдамдығы 0,5 м/сек-тан жоғары болмауы керек.

• Жылдың суық мезгілінде:

1. ауа температурасы 18-22^оС;
2. салыстырмалы ылғалдылығы 65 пайыздан жоғары болмауы керек;
3. ауа қозғалысы жылдамдығы 0,2 м/сек-тан жоғары болмауы керек.

Табиғи жарықтандыру және инсоляция

Адам барлық хабарлардың 70 пайызына жуығын көру мүшесі арқылы қабылдайды. Сондықтан гигиена саласында табиғи және жасанды жарықтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Сонымен қатар жарық жер бетіндегі көптеген жануарлар мен өсімдіктер организмдері үшін өмірлік қажетті фактор болып табылады. Абсолютті 0-ден жоғары температурасы бар кез-келген дене қоршаған кеңестікке энергия бөледі. Сәулелену арқылы берілетін энергия сәулелік деп аталады. Едәуір қуаты күшті энергия көзі болып табылатын күннің жарығы сәулелік энергияның бір түріне жатады. Күн сәулесі әр минутта жердің бір шаршы метр бетіне 1,9 ккал жылу (тұрақты күн шығып тұрғанда) бөледі. Бірақ, бұл радиацияның едәуір бөлігі атмосферада ұсталып қалады. Су буы жарықтың инфрақызыл аймағын жұтады, озон – ультракүлгін сәулесін жұтады, ауа молекуласы және шаң бөлшектері күн сәулесін шашыратады, бұлт – оны шағылыстырады. Сондықтан жер беті күн сәулесінің атмосфералық қабаттан өткенге дейінгі радиацияның едәуір аз бөлігін қабылдайды. Сонымен атмосфера күн радиациясының жерге түсуіне дейінгі аралығындағы негізгі ұстаушы қабат болып табылады, яғни оның оң және теріс жақтары да бар.

Сонымен қатар, атмосфера қабатынан өтетін сәулелердің түсу жолы әр түрлі болуы мүмкін және сәулелердің түсу бұрышына байланысты. Күн неғұрлым көкжиекке жақын болса, атмосфера қабаты қалың болған сайын сәулелер радиациясы соғұрлым әлсірейді. Күн тас төбеде тұрғанда (көкжиектен 90^о) сәулелердің жолы неғұрлым қысқа болады, ал түсу бұрышы 5^о болған кезде 11 есеге ұлғаяды. Жолы неғүрлым үзын болған сайын көрінетін ультракүлгін сәулелері соғүрлым көп ұсталады және биологиялық белсенділігі төмендейді. Түсу бүрышы 0,5^о болғанда ультракүлгін сәулелері тіпті болмайды, ал жарықтандыру 2 есеге дейін төмендейді.

Шашыраңқы радиацияның тік радиацияға қарағандағы айырмашылығы ол күннен тікелей түспейді, ол негізінен аспан әлемінен түсетін жарық. Реле заңдылығы бойынша, толқын ұзындығы неғүрлым қысқа болған сайын шашырату соғұрлым жоғары болады. Сондықтан шашыраңқы күн сәулесі жарығы аз деңгейде болғанымен тік түсетін сәулелер сияқты онда ультракүлгін сәулелері өте көп және биологаялық жағынан белсенді. Ультракүлгін сәулесінің қажетті мөлшерін тіпті бұлтты аспан кезінде де алуға болады. Табиғи жарықтандыруды және инсоляцияны гигиеналық бағалау үшін көрсетілген зандылықтардың әр түрлі ендікте маңызы орасан зор.

Көзбен жүмыс істеу мақсаты бойынша бөлмелер 4 топқа бөлінеді:

• Бірінші топ – нысандарды көзбен нақтылай ажыратуға (жұмыс кабинеті, конструкторлық бюро, дәрігер кабинеті, операциялық бөлме, сыныптық бөлмелер, зертханалар, оқу залдары, және т.б.) арналған бөлмелер.
• Екінші топ – нысандарды көзбен жалпылама ажыратуға (дүкендер, асханалар, көрме залдар және т.б) арналған бөлмелер.
• Үшінші топ – кеңістікті шолып қарауға (театрлар, клубтар, кинотеатрлар, кіре берістер, гардеробтар және т.б.) арналған бөлмелер.
• Төртінші топ – кеңестікте жалпы бағыттау ғана жасалатын (өткелдер, дәліздер, санитарлық түйіндер және т.б) бөлмелер.

Тұрғын және қоғамдық ғимараттардың табиғи жарықтану нормаларының негізгі жағдайлары:

• Тұрғын ғимараттарда табиғи жарықтандырудың болуы қажет орындар: тұрғын бөлмелер, ас бөлмесі, канализацияланбаған әжетхана, шығу тамбуры, сатылық клеткалар, жалпы дәліздер.
• Пәтерлердің тұрғын бөлмелері мен ас бөлмесінің терезелер ауданының минималды қатынасы кем дегенде 1:8 болуы қажет, ал максималды қатынасы 1:5,5 шамасынан аспауы қажет. Терезелер ауданының үлкен болуы жылудың көп мөлшерде шығуына әсер етеді.
• Дәліздердегі екі жарық қалталары арасындағы қашықтық 24 м-ден аспауы, ал екі бүйіріндегі терезелер аралығы 48 м болуы қажет.
• Табиғи жарықтандырусыз жобалауға рұқсат етілетін орындар: бір бөлмелі пәтерлер мен жатақханаларда ас үй қуысы (зат қоятын), мәжіліс және конференция залы, аудиториялар, дүкендердің сату залы, демонстрациялық және спорттық көру залы, моншалардағы массаж және бу қабылдау залы, машиналарды қоятын тұрақтар.
• Тұрғын үйлердің балкондары мен лоджияларын шынылап жабуға болмайды.

Табиғи жарықтандыру 3 негізгі жағдайға байланысты: жарықтық климат, ғимаратты және терезелерді бағыттау. Сонымен қатар терезені бір қабатты шынылау күн сәулесінің 15 пайызын, ал екі қабатты шынылау 25 пайызын ұстайды.

Қыздырылатын және газразрядты шамдар

Қыздырылатын шамдардың жарықтық пайдалы әсер коэфициенті (ПӘК) төмен болады. Спиральдардың қыздырылуы бойынша жылулық энергия қысқа толқынды сәулелерге, содан соң спектрдің көрінетін бөлігіндегі сәулелерге дейін айналады. ПӘК 7%-дан 14%-ға дейін (ваккумды шамдар). Шамдардың жарықтығын төмендету үшін оларды күңгірттендіреді, сонда жарықтық ағынның 3%-ы жоғалады. Сүт түстес әйнектен жасалған шамдар жарықтың 15-20 %-ын ұстап қалады. Қыздырылатын шамдардың жағу жарамдылық мерзімі – 1000 сағат. Люминесцентті шамдардағы атомдардың қоздырылуы металл буларындағы электрлік разряд арқылы пайда болады. Ультракүлгін cәулелері пайда болады. ПӘК - 66 %.

Инсоляция дегеніміз – күн сәулесінің тікелей түсу әсері. Биологиялық тұрғыдан алғанда, едәуір белсенді күн сәулесі спектрінің бір бөлігіне ультракүлгін сәулелері жатады. Ультракүлгін сәулесінің жеткіліксіздігі адамның денсаулығына теріс әсерін тигізеді. Балаларда "Д" дәруменінің жетіспеушілігі байқалады және рахит ауруы пайда болады, себебі кальций-фосфор алмасуы бұзылады. Организмнің инфекцияға қарсы қорғаныс жүйесінің белсенділігі төмендейді.

Ультракүлгін сәулелерінің 3 спектрлі саласы бар:

• А саласы (толқындарының ұзындығы 320-400 нм) көбінесе күнге күйіп қараю әсерін көрсетеді (қорғаныс ролі бар тері пигменті мен меланиннің бөлінуі);
• В саласы (толқындарының ұзындығы 280-320 нм) күнге күйіп қараю әсерін тигізеді және "Д" дәруменін синтездейді;
• С саласы (толқындарының ұзындығы 200-280 нм) күші өте өтімді сәулелер, көру мүшесі мен тері қабатына қолайсыз әсерін тигізеді. Бірақ ультракүлгін спектрінің бұл бөлігі стратосфера қабатында озонмен ұсталып қалады да жер бетіне жетпейді. Іс жүзінде С саласы тек жасанды ультракүлгін сәулелері арқылы ғана адамға әсерін тигізуі мүмкін.

Инсоляция денсаулықты жақсартатын маңызды фактор болып саналады, әрі барлық тұрғын және қоғамдық ғимараттарда, сонымен қатар тұрғын аудан аумақтарында да қарастырылуы қажет. Нормалау жылдың көктемгі-күзгі мезгілінде жүргізіледі және әр түрлі аудандардың жарықтық климаттық ерекшеліктері мен құрылыс салу сипаттамасының ерекшеліктері ескеріледі.

Пәтердің жоспары: 1 – баспалдақ; 2 – кіре беріс; 3 – ұйықтайтын бөлме; 4 – асхана, 5 – ас дайындайтын бөлме; 6 – әжетхана; 7 – жуынатын бөлме; 8 – қосымша бөлме; 9 – балкон.

• Санитарлық заңдылықтардың негізгі ережелері:

1. Инсоляцияның нормасы 1,2,3 бөлмелі пәтерлердің ең кем дегенде бір тұрғын бөлмесінде қамтамасыз етілуі қажет, ал 4,5 бөлмелі пәтерлерде ең кем дегенде екі тұрғын бөлмелерде және жатақханалардың ұйықтайтын бөлмелерінің ең кем дегенде 60 пайызын қамтамасыз етулері керек.

2. Бөлмелер мен аумақтардың үздіксіз инсоляциялануының ұзақтығы:

• солтүстік аймақтар үшін (орталық ендіктің 58^о-нан солтүстікке қарай) – күніне 3 сағаттан кем болмауы керек;
• орталық аймақ үшін (орталық ендіктің 58^о-48^о) – күніне 2,5 сағаттан кем болмауы керек;
• оңтүстік аймақтар үшін (орталық ендіктің 48^о-нан оңтүстікке қарай) – күніне 2 сағаттан кем болмауы керек;
• көп қабатты құрылыс кезінде (9 және одан да көп қабаттар) инсоляцияның барлық қосынды ұзақтығы 0,5 сағатқа көбейтілген жағдайда, инсоляциялаудың үздікті болуын қамтамасыз етуге рұқсат етіледі (мектепке дейінгі балалар және емдеу-профилактикалық мекемелерін қоспағанда);
• барлық бөлмелері инсоляцияланатын меридиан түрдегі тұрғын үйлердің инсоляциялану ұзақтығын әрбір аймаққа сәйкес 0,5 сағатқа қысқартуға рұқсат беріледі.

3. ІІІ-ші және ІV-ші климаттық аудандардағы тұрғын үйлер пәтерлерінің барлық терезелерін бір жаққа, яғни горизонттың 200^о-тан 230^о-қа дейінгі сектор аралығына бағыттауға рұқсат етілмейді. Мұндай бағытталу тек барлық терезелер күннен қорғау қондырғыларымен жабдықталған кезде ғана рұқсат етіледі.

4. IV-ші климаттық ауданның қоғамдық ғимараттарында мұндай қондырғылармен 200-290^о секторға бағытталған терезелер мен балкондар жабдықталуы керек. Әйнектелу пайызы жоғары болған жағдайда, бұл талап барлық климаттық аудандарға тағайындалады.

5. Тұрғын және қоғамдық ғимараттардың типтік жобаларының құрамында рұқсат етілген бағыттардың сипаттамасы болуы тиіс.

6. Жоспарлар мен схемалардағы бөлмелер және аумақтардың инсоляциялану жағдайы инсоляциялық графикті қолдану арқылы анықталады. Бұл кезде бөлмелердің инсоляциялану ұзақтығы жарық ойындыларының орталық нүктелері арқылы ғимараттың төменгі қабаты бойынша есептелінеді. Олардың көлемі бөлмелерге түсетін табиғи жарықтың нормалар талабына сәйкес болулары қажет.

7. Орталық ендіктің 58^о-нан оңтүстікке қарай орналасқан аудандар үшін, күн шыққаннан кейінгі ең бірінші сағат және күн батар алдындағы ең соңғы сағат ескерілмейді. Ал 58^о-тан солтүстікке қарай орналасқан аудандар үшін күн жарығының ең бірінші және ең соңғы 1,5 сағаты ескерілмейді. Осы көрсетілген уақыттарда күн жарығының биологиялық белсенділігі өте төмен болады.

Тұрғын ғимараттардың жоспарлануы мен құрылысын санитарлық бақылау

Нысандардың құрылысы типтік жобалар бойынша жүргізіледі, жобалау барысында табиғи-климаттық ерекшеліктері, құрылыс ұйымының (мекемесінің) мүмкіндігі, жергілікті құрылыс материалдарының болуы жағдайлары ескеріледі. Типтік жобалардың өзі уақыт өткен сайын ескіреді және өзгертіледі, жойылады, бұл туралы санитарлық-эпидемиологиялық қызмет хабардар болуы керек. Жаңа жобаларды ғимараттардың тәжірибелік құрылысы бойынша іс жүзінде тексереді. Тәжірибелік құрылысты гигиеналық бағалау санитарлық қызметтің негізгі бір міндеті болып саналады. Жобалық-сметалық құжаттар екі сатыда құрастырылады: жоба және жұмыс құжаты немесе бір сатыда – жұмысшы жобасы. Әдетте бір сатылы құрастыру күрделі емес құрылыстар мен ғимараттарға тән, олардың құрылысы типтік жоба бойынша жүргізіледі, бір тәсілде бірнеше рет қолданылады. Нысандарды ескірген жобалар бойынша салуға тыйым салынады.

Тапсырыс беруші мен бас жобалаушы екеуі бірігіп ғимаратты жобалауға тапсырма құрастырады, оның құрамына барлық негізгі мәліметтер мен талаптар кіреді:

• жобалауға арналған негіздер;
• құрылыс мерзімі (сейсмологиялық жағдай, жер қыртысының шөгіп отыруы, мәңгі тоң және т.б.);
• ғимараттың типі және оның тағайындалуы;
• ұсынылған пәтерлер типі және олардың ара қатынасы;
• технологиялық қондырғыларға қойылатын талаптар және т.б.

Тұрғын-және қоғамдық ғимараттардың құрылысына жүргізілетін санитарлық бақылау сатылары:

• Типтік және жекеленген жобаларды құрастыру сатысында бақылау.
• Құрылысқа арналған учаскені тандап алуға қатысу және учаскені таңдап алу бойынша қорытынды беру.
• Тұрғын және қоғамдық ғимараттарды нақтылы жағдайларға тіркеу жобаларын құрастыру сатысында бақылау жүргізу.
• Санитарлық нормалар мен ережелердің орындалу тұрғысынан құрылыс салу кезінде жүргізілетін бақылаулар.
• Нысандарды пайдалануға қабылдау кезінде жұмысшы және мемлекеттік комиссияларда қатысу.
• Пайдалануға берілген ғимараттардың гигиеналық талаптарға сәйкестілігі туралы қорытынды қағаз беру.

Жер учаскесін таңдап алу

Құрылыс салуға арналған жер алаңын тандап алу үшін тапсырыс беруші (министрлік, ведомство) комиссия құрастырады, оның құрамына кіретіндер:

• жобаға тапсырыс беруші;
• жобалау ұйымы (мекемесі);
• құрылыс министірлігі (мердігер-жалдаушы);
• мемлекеттік бақылау органдары (құрамына СЭС-та кіреді);
• жергілікті кеңестің атқарушы комитеттері;
• транспорт, электр, жылу және сумен қамтамасыз ету тораптары, байланыс, канализация және т.б. басқарушы жергілікті мекемелердің өкілдері.

Бұған дейін тапсырыс беруші, жер алаңын таңдап алуға қатысатын мекемелер мен органдарға барлық материалдарды және есептеулерді, олардың негіздеулерімен бірге ұсынады. Көрсетілген құжаттар бойынша 15 күннің ішінде қорытынды берілуі керек. Алынған қорытындыларды ескере отырып шешім қабылданады. Комиссия жер алаңын тандап алу туралы акт құрастырады, барлық мүшелері қолдарын қояды және тапсырыс беруші бекітеді.

Ұсынылған материалдардың толық болуының маңызы зор. Жағдайды толық анықтау үшін, санитарлық дәрігер барлық құжаттарды талап ете алады. Қажетті жағдайда нақтылы учаскеге нысанды тіркеу бойынша ескертулер жасалады:

• ғимараттың фасадтары мен аумақтарының инсоляциялану жағдайы бойынша рұқсат етілетін қабаттылық;
• ғимараттардың өзара қажетті ара қашықтығы;
• шулы көшелер алаңдарында ғимараттарды тіркеу кезінде жоспарлардың қажеттігі;
• шу тәртібіне, бағыттауға және т.б. мәселелерге байланысты ғимараттардың секциясын жоспарлау.

Егер жоспарлау жобасы жоқ (бірен-саран құрылыстар, қайта салу) аумақта тұрғын үй салуға жер учаскесі берілсе, онда қарастырылатын сұрақтар:

• құрылыстың техникалық-экономикалық көрсеткіштері;
• балалар, шаруашылық және т.б. алаңдар үшін жер учаскелерінің жеткіліктігі;
• халыққа мәдени-тұрмыстық қызмет ету.

Маңызды кезең – учаскенің бедеріне, гидрогеологиялық жағдайларға, жер қыртысының санитарлық жағдайына баға беру болып табылады. Қажет болған кезде, учаскелерді құрылыс үшін қолдануға мүмкіндік беретін жайларды сақтауды көрсету қажет:

• грунтты сулардың деңгейін төмендету;
• гидроизоляцияға қойылатын талаптарды бұзбай сақтау;
• қажетті рұқсат етілген еңістікті салу немесе атмосфералық жауын-шашындардың ағынын ұйымдастыру үшін вертикальды жоспарлау жүргізу;
• ластанған топырақты алмастыру.

Жер учаскесін таңдап алу сатысында ғимаратты санитарлық-техникалық қамтамасыз ету сұрақтары да (су өткізгіш, канализация, жылу тораптарына және т.б. қосу) қарастырылады. Мұның бәрі жер учаскесін таңдап алу бойынша санитарлық-эпидемиологиялық станция беретін қорытындыда және комиссия актісінде сипатталып беріледі. Қорытындыға мемлекеттік бас санитарлық дәрігердің немесе оның орынбасарының қолы қойылады.

Ғимараттың құрылысы жүріп жатқан кездегі сақтық санитарлық бақылаудың мақсаты – санитарлық ережелер мен нормаларды бұзбай сақтау. Қарамағына алған аумақтарындағы барлық салынып жатқан нысандарға бақылау жүргізіледі. Бұл сұрақ бойынша қажетті мәліметтерді СЭС сәйкес құрылыс мекемесінен алады. Нысандардың тізімі бойынша және құрылыс мерзімі бойынша СЭС жұмыс жоспарын құрастырады. Нысандардың құрылысын қаржыландырудан 1 ай бұрын тапсырыс беруші СЭС-қа құрылыстың басталатыны туралы мәлімет беруі керек, СЭС-тің талабы бойынша, оған жобаның және жұмыс сызбаларының қажетті материалдарын берулері тиіс. Құрылыс жүріп жатқан кездегі жобалау құжаттарына енгізілген түзетулер міндетті түрде санитарлық-эпидемиологиялық қызметпен келісілуі қажет.

Санитарлық дәрігер құрылыс кезінде жүргізілетін бақылауларды құрылыс мекемелерінің, техникалық бақылаудың және тапсырыс берушілердің уәкілдерімен бірге жүргізеді. Құрылысқа бақылауды сапалы түрде жүргізу үшін олар құрылыс жүріп жатқан жерге ең кем дегенде 3 рет барулары керек: территорияны инженерлік дайындау кезінде, "нолдік цикл" сатысында және жасырылып жабылатын жұмыстарды жүргізген кезде. Қажет болған кезде құрылыс жүріп жатқан жерден лабораториялық зерттеулер үшін сынақтық үлгіні таңдап алуға болады (су құбыры тораптарын жуып, залалсыздардырылғаннан кейінгі су, жер қыртысын ластаушы көздерін шығарып тастаған жердің топырағы).

Жұмыстың сапасы, оның дұрыс ретімен орындалуына байланысты екендігін ескерген жөн. Бұзылмай сақталатын ережелер:

• негізгі құрылысты бастауға дайындық жүмыстары жүргізіліп болғаннан кейін ғана рұқсат беріледі, оның құрамына ғимаратқа коммуникацияны дайындау да кіреді;
• ғимараттың жер асты бөлігін салуды аяқтаған уақыт пен жер беті құрылысын бастағанға дейінгі мерзім 3 айдан аспауы керек;
• кезектегі қабаттың қабырғасын қалауды, тек төменгі қабаттың үстіне жабындыны орнатқаннан кейін ғана жүргізуге рұқсат беріледі;
• ішкі әрлеу жұмыстары сол бөлменің төбесін жапқаннан кейін ғана рұқсат етіледі.

Дайындық мерзіміне құрылыс алаңын игеру, аумақты тазарту, ескі құрылыс нысандарын бұзып, шығарып тастау, жер беті суларының уақытша ағуын ұйымдастыру, құрылыс алаңын тегістеу және жоспарлау, жер қыртысын санациялау кіреді. Бұл кезде санитарлық дәрігер бағалайтын көрсеткіштер: толық тазартылуын, жер қыртысының жағдайын, жер учаскесінің белгіленуін, оның аймақтарға бөлінуін, ғимараттар мен құрылыстардың бір-бірінен және қызыл сызықтан ара қашықтығын (көше мен құрылыс аумағы арасындағы шекара қызыл сызық деп аталады).

Жер қыртысын саңациялау өте ластанған учаскенің топырағын шығарып тастау және ой жерлерге құм төгіп тегістеу арқылы жүргізіледі. Қажет болған жағдайда хлорлы әктің қою ерітіндісін құю арқылы залалсыздандыру жүргізеді. Санитарлық дәрігер жер қыртысын дренаждау және грунттық судың деңгейін төмендету жұмысының сапасын тексеруі қажет.

"Нольдік цикл" сатысында да (қазан шұңқыр қазу, іргетасын қалап салу) құрылыс учаскесіне гигиеналық бағалау жүргізеді. Грунттың жағдайына және жер қыртысын ластайтын шығу көздерінің барлығына (қазылған шұңқырлар, қалдық тастайтын жерлер, көмілген заттардың калдығы, мал өліктерін көметін жерлер жіне т.б.) ерекше көңіл аудару қажет. Мұндай жағдайларда санитарлық дәрігер жақсарту шараларын жүргізу туралы ұсыныс беруі керек.

"Нолдік циклден" кейінгі өте жауапты кезең – еден астын, жертөле және 1-ші қабатты салу. Мұнда жоспардың жобаға сәйкестігіне және қабырғалар мен жабындыларды қалап салған кезде гидроизоляциялық жұмыстардың дұрыс жүргізілуіне көңіл аудару қажет.

Жасырылып жабылатын жұмыстардың орындалуына ерекше көңіл аудару керек, себебі қабылдау кезінде бұл жүмыстардың кемшіліктерін және жобадан ауытқуларын дәлелдеп анықтауға мүмкіндік болмайды.

Тексеру жүргізілуі қажетті жасырылып жабылатын жұмыстар:

• іргетасы, қабырғалардың, жабындылар мен қалқалардың (сан.түйіндер мен ылғалды тәртібі бар басқа бөлмелер) гидроизоляциясына;
• қоршаушы конструкциялардың, әсіресе еденнің дыбыс және виброизоляциясына;
• жылыту жүйесі панельдерінің орналастырылуына;
• вентиляциялық каналдар мен қабырғалардағы түтін жолдарының дұрыс салынуына;
• ағаш және басқа құрылыс материалдарының антисептикалануына;
• есіктер мен терезелер блоктарының жөнделуіне;
• сыртқы су өткізгіш және канализация тораптарының құбырларының дайындығы және құрастырып орналастырылуына;
• ыстық сумен қамтамасыз ету және жылумен қамтамасыз ету құбырларын жылу изоляциялауға;
• жақын орналасқан аумағындағы жер қыртысының ластаушы көздерін жоюға.

Құрылыс салынып біткен кездегі санитарлық бақылаудың міндеті – барлық нысандарға толық гигиеналық баға беру, аумақтың жайластырылуына, учаскенің көгалдандырылуына, ғимараттың айналасындағы көшелерге төсеніш салуға және т.б. баға беру. Нысанның барлық тексерулерінің нәтижелері арнайы карталарға белгіленеді және СЭС-та сақталады. Мұндай карта әр салынып жатқан ғимарат бойынша және олар пайдалануға берілгенге дейін құрастырылып жүргізіледі. Санитарлық дәрігер нысанға әр барған сайын актіні толық жазуы керек және ол келесі сипаттамаларды қамтиды:

• құрылыстың қазіргі сатысындағы кешенді жұмыстардың орындалуын санитарлық-гигиеналық бағалау;
• жобаның санитарлық нормалар мен ережелерін бұзбай сақталуына жұмыстың сәйкестілігі. Жобадан ауытқу болған кезде санитарлық дәрігер олардың мүмкіндік салдарын сипаттап беруі және нақтылы профилактикалық шараларды, олардың орындалу мерзімін көрсетулері керек;
• актілер тапсырыс берушілерге, құрылысшыларға және жобалаушыларға беріледі, ал көшірмесі СЭС-та сақталады. Егер санитарлық нормалар мен ережелерден өте маңызды ауытқулар болса, онда санитарлық бұзу туралы хаттама құрастырылады;
• СЭС органдарының ескертулерін елемеген жағдайда құрылысты тоқтату туралы қаулы шығарылуы мүмкін.

Тұрғын қоғамдық нысандардың құрылысы аяқталғаннан кейін мемлекеттік қабылдау комиссиясы оларды пайдалануға қабылдау жағдайлары:

1. Барлық құрылыс-монтаж жұмыстарын толық орындағаннан кейін.
2. Аумақты жайластырғаннан кейін.
3. Жобаға сәйкес нысандарды инвентарлармен және қондырғылармен қамтамасыз еткен соң.
4. Аяқталмаған жұмыстарды жойғаннан кейін.

Нысандарды мемлекеттік қабылдау комиссиясына ұсынғанға дейін, тапсырыс беруші қабылдауға бес күн қалған кезде жұмыс комиссиясын тағайындайды. Жұмыс комиссиясының құрамына кіретін өкілдер: тапсырыс берушілер, бас жобалаушы, пайдалану мекемелерінің өкілдері, мемлекеттік санитарлық бақылау органдарының өкілдері, өртті бақылау өкілдері және т.б. Жұмыс комиссиясы жобалық-сметалық құжаттар бойынша атқарылған жұмыстардың стандарттарға, нормаларға және ережелерге сәйкестігін тексерулері керек, қажет болған жағдайда конструкцияларға бақылау тәжірибесін жүргізу қажет.

Бас мердігерші жұмыс комиссиясына беретін қажетті қабылдау-тапсыру құжаттары:

• сызбалар бойынша істелінген жұмыстардың сәйкестігі туралы жазулары бар жұмыс сызбалары;
• сертификаттар және материалдардың, конструкциялар мен детальдардың сапасы туралы техникалық төлқұжаттар;
• жасырылып жабылатын жұмыстарды куәландыру туралы актілер;
• сумен қамтамасыз ету, канализация, газбен қамтамасыз ету, жылыту, желдету, электр тораптары және т.б. жүйелерді сынақтан өткізілгендігі туралы актілері.

Жұмыс комиссиясы ғимараттың дайындығы туралы акт құрастырады және барлық табылған кемшіліктерді көрсетіп, қосымша ретінде актінің құрамында Мемлекеттік қабылдау комиссиясына береді. Бұл жағдайда актіге қол қойылмайды, ал мемлекеттік бас санитарлық дәрігер тапсырыс берушіге қол қоймауға себеп болған материалдарды жібереді.

Мемлекеттік қабылдау комиссиясының міндеттері:

• жұмыс комиссиясының тапқан кемшіліктерінің жойылғандығын және нысандардың пайдалануға берілуіне дайындығын тексеру;
• нысанның фактілі бағасының, оның сметалық бағасына сәйкестігін тексеру;
• нысанды қабылдау туралы актіні бекіту. Егер жеке мүшелері қарсы болған жағдайда, оны осы мүшелер кіретін органдармен бірігіп қарастырады.

Материалдарды дайындау үшін мемлекеттік комиссияның құрамына санитарлық-гигиеналық бөлімнің бастығын және СЭС-тің бөлімдерінің меңгерушілерін кіргізеді. Олар актілермен және материалдармен танысады:

• су құбырларын, канализацияны, жылыту жүйесін, ыстық сумен қамтамасыз етуді пайдалануға қабылдау туралы;
• ағынды суларды тазарту бойынша қондырғыларды қабылдау туралы;
• шудың, вибрацияның әсерінен қорғайтын шаралардың жүргізілуі туралы;
• шуды, вибрацияны, электромагниттік өрісті, жарықты, ықшам климатты, ауаның анализдерін, ауыз суды және т.б. өлшеп анықтау.

Бұл мәліметтер жоқ болған кезде санитарлық дәрігер оларды талап етулері керек (көбінесе бұлар өнеркәсіптік нысандарға қатысты). Егер қабылданатын нысандарда санитарлық ережелер мен нормалар орындалмаған болса, кемшіліктері жойылмаса, онда мемлекеттік комиссияның құрамындағы санитарлық қызмет қол қоймайды. Бұл туралы тапсырыс берушіге және жоғары тұрған мемлекеттік санитарлық бақылау органына хабар беріледі.

Қызмет көрсету мекемелерінің гигиенасы

Қызмет көрсету мекемелерінің түрлеріне тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсетудің мәдени-ағарту мақсаттағы нысандары, спорттық қондырғылар және т.б. нысандар жатады. Тұрмыстық қызмет көрсету нысандары едәуір көп тараған, іс жүзінде қазіргі заманғы әрбір елді мекен орындарында бар.

Монша гигиенасы

Моншалар ғимараты қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкес, су құбырымен, жылыту жүйесімен, желдету қондырғыларымен және ыстық сумен қамтамасыз етілген болуы керек. Судың сапасы ауыз суға қойылатын талаптармен қанағаттандырылуы қажет. Моншалардан шығатын ағынды сулар жалпы қалалық канализацияға құйылады, ал канализация болмаған жағдайда жергілікті тазарту қондырғыларына жіберіледі. Бұл мәселелер санитарлық-эпидемиологиялық қызметімен келісілуі қажет. Моншалардағы жиһаздар жууға және дезинфекциялауға ыңғайлы болу үшін қатты немесе жартылай қатты дермантинмен, клеенкамен немесе пластикамен қапталған болуы қажет. Монша бөлмелері жұмсақ жиһаздармен жабдықтауға рұқсат етілмейді. Жуыну үшін пайдаланылатын кірлендер коррозияға қарсы материалдардан (мырышталған немесе полимер материалынан жасалған) металдан жасалған болуы қажет. Ванналар эмальданған және эмальдік жабындысы бүлінбеген болуы тиіс. Жеке пайдалану үшін төсек жабдықтары (сүлгі, жаймалар) бітеме пакеттерде берілуі қажет.

Монша бөлмелерінде кір жууға, шаюға, оны кептіруге, қызметкерлердің моншада қонуына немесе тұруына рұқсат берілмейді. Монша бөлмелерін тікелей емес мақсатта пайдалануға рұқсат берілмейді. Моншаны жуып тазалайтын құрал-жабдықтар пайдалану мақсатына байланысты белгіленіп, арнайы бөлінген орында сақталады. Монша бөлмелерінде, барлық жұмыс күні уақытында тазалық сақталуы қажет. Моншаны жапқаннан кейін күнделікті оның барлық бөлмелерін жуып тазалап, дезинфекциялануы тиіс. Түбегейлі жуып-тазалау апта сайын арнайы бекітілген "санитарлық күнде" жүргізіледі. Жуынатын кірлендер мен ванналар педикулезге қарсы қолданылатын арнайы заттармен жуылып, өңделеді, жуынатын және бу қабылдайтын бөлмелердегі орындықтар сумен және сабынмен қатты щеткаларды пайдалана отырып жуылады, сондай-ақ бөлмелердің едендері және қабырғалардың панельдері де щеткалармен жуылады. Шешінетін бөлмедегі жиһаздар мен қондырғылар дезинфекциялау 0,5 %-тік хлорлы әк ертіндісімен немесе хлораминмен жүргізеді. Сондай-ақ мезгілдік дезинфекция ванна және душтық кабиналарда, шешінетін жерлерде және күтетін бөлмелерде жүргізіледі. Монша қызметкерлері арнайы киімдермен қамтамасыз етілуі қажет және Денсаулық Сақтау Министрілігінің нормативтік талаптарына сәйкес, медициналық тексерулерден өтулері қажет. Санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің келісімімен, монша әкімшілігі жыл сайын монша қызметкерлері үшін санитарлық-техникалық минимум бағдарламасы бойынша сабақтар циклын өткізуі қажет. Моншаның санитарлық жағдайын бақылауды санитарлық-эпидемиологиялық қызметі жылына 1-2 рет немесе эпидемиялық көрсеткіштерге байланысты жүргізеді.

Коммуналдық кір жуатын орындар гигиенасы

Коммуналдық қызмет көрсету мекемелеріне моншалармен бірге кір жуатын орындар да кіреді. Қалалық тұрғындар үшін олардың саны 1 мың адамға ауысымына 120 кг кір киімдер есебінде, ал ауыл тұрғындары үшін – 60 кг мөлшерінде келеді. Kip жуатын орындар мүмкіндікке қарай, елді мекен орындарының аумағында және оның тұрғындарына максималды түрде жақын орналасуы қажет.

• Кір жуатын орындардың өткізгіш қабілеттілігі және оның санына қажеттілікті анықтайтын формула:

                           n{a+b)
    Х = ___________________________________  
                           cd

Мұндағы X – бір ауысымға шаққанда кг мөлшеріндегі құрғақ киім-кешектердің мөлшері; n – қызмет көрсететін тұрғындардың саны; а – айына бір адамға шаққандағы лас киім-кешектердің мөлшері; b – айына бір адамға шаққандағы қоғамдық киім, төсек жабдықтардың мөлшері; с – жұмыс күніндегі ауысым саны; d – бір айдағы жұмыс күнінің саны.

Бұл формуланы пайдалана отырып бір айда орындауға қажетті киім-кешек, төсек жабдықтардың мөлшерін, бір кір жуатын орынның жүктеме мүмкіндігін, белгілі бір елді мекен үшін оның мөлшеріне табиғи қажеттілікті анықтауға болады.

Өзіндік кір жуатын үйлерде және жеке ғимараттарда әкімшілік-шаруашылық бөлімі болуы қажет және қарастырылатын қажетті жағдайлар:

• кір жуатын орындарына жеке кіру есігінің болуы;
• мекеме максималды түрде механикаландырылуы және алып келетін – алып кететін желдету жүйесімен жабдықталуы;
• бу-жылу – дыбыс изоляциясы қамтамасыз етілуі;
• кір жуатын және кептірілетін бөлмелердің терезелері, егер де олар қоғамдық бөлмелердің терезелеріне қарап тұратын болса, онда олар жабық фрамугасыз және терезе желдеткішінсіз болуы қажет.

Kip жуатын орындардың ғимараты су құбырымен, канализациямен және орталықтандырылған жылыту жүйесімен қамтамасыз етілуі тиіс. Канализациялық жүйе міндетті түрде келісуі қажет. Кір жуатын орындардан шыққан ағындар және тұрмыстық ағынды сулар арасындағы қатынас 1:1-ден аспауы керек, ал қысқа уақыттық жағдайда – 1,2:1. Ағындардың едәуір көп мөлшері кезінде, оны канализацияға жіберер алдында коагуляциядан және тұндырудан өткізілуі керек.

Кір жуатын орындардың ылғалды және өте ылғалды бөлмелерінде ішкі қабырғалар, аралық қабырғалар және қабат аралық жабындар ылғалға төзімді және ыстық сумен жууға төзімді болуы қажет. Ылғал болатын тәртіптегі бөлмелердің қабырғалары барлық биіктігіне дейін глазурленген плиталармен қапталуы, ал ылғалдылығы қалыпты бөлмелердің қабырғалары 2 м биіктікке дейін майлы бояумен сырлануы қажет.

Кір жуатын бөлімнің, душтық, әжетхана, шешінетін бөлмелердін едендері ылғал өткізгіш болуы қажет. Кір жуатын орындардың барлық бөлмелері, сондай-ақ қондырғылары тез және оңай тазаланатын болуы керек. Қондырғыларды орналастыру кезінде виброизоляцияны қарастырған жөн. Кір жуатын орындардың бөлмелерін өндіріске байланыссыз басқа мақсатта және тұрғын бөлме ретінде пайдалануға рұқсат етілмейді. Сонымен қатар, өндірістік бөлмелерде қызметкерлердің киімдерін және басқа да бөтен заттарды сақтауға болмайды. Барлық бөлмелердің температурасы, ылғалдылығы және ауа алмасу жиілігі нормативтік құжаттармен сәйкес болуы керек. Жұмыс уақыты аяқталганнан кейін бөлмелер мен қондырғылар жинастырылады және тазартылады. Бөлмелерді түбегейлі тазалау аптасына кемінде 1 рет жасалады.

Инфицирленген киім-кешек, төсек-жабдықтарын өңдеу барысының талаптары:

• киім-кешек, төсек-жабдық өткізілетін бөлме барлық басқа бөлмелерден бөлектенуі және өзіндік алып кететін желдетумен қамтамасыз етілуі қажет;
• инфицирленген киім-кешек, төсек-жабдықтары залалсыздандыру құрылғысына (бучильник) салып бөлетін орында жүргізіледі, ал залалсыздандырылған киім-кешек, төсек-жабдықтарын алу кір жуатын бөлім жағында жүргізіледі;
• кір киімдерді қабылдау және таза киімдерді беру кезінде ағындылық сақталауы қажет;
• киім-кешек, төсек-жабдықтарын залалсыздандыру Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігінің рұқсаты берілген жуғыш заттарымен жүргізіледі.

Кір жуатын орындардың жүмысшылары арнайы киіммен қамтамасыз етілуі қажет. Мекеменің қызметкерлері жұмысқа алғашқы рет қабылданғанда және одан кейін де денсаулық сақтау органдарының талаптарына сәйкес медициналық байқаудан өтулері қажет. Санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің келісімімен жыл сайын кір жуатын орынның әкімшілігі жұмысқа жаңадан келгендерге санитарлық-техникалық минимум бағдарламасы бойынша сабақ жүргізуге міндетті.

Шаштараз орындары гигиенасы

Жаңадан салынған шаштараздар, сондай-ақ шаштараздарға қайта құрастыру жүргізгеннен кейін пайдалануға мемлекеттік санитарлық бақылу органдарының келісімінен кейін ғана беріледі. Жертөле бөлмелерін шаштараз ретінде пайдалануға рұқсат берілмейді. Биіктігі 5 және одан да жоғары тұрғын ғимараттарда бұл мекемелерді орналастыру үшін ғимараттың жабын деңгейінен жоғары орналастырылған арнайы желдету каналдарының шығуымен болатын желдету жүйесі бар және дыбысты оқшаулаумен қамтамасыз етілген жағдайда ғана рұқсат беріледі. Шаштараздарға кіретін есік тұрғын кіреберістерінен бөлек болуы қажет. Шаштараздарды қызмет көрсетудің басқа түрі ретінде пайдалануға рұқсат етіледі. Шаштараз залдарының қабырғалары 1,8 м биіктікке дейін суға төзімді бояулармен боялуы қажет, қабырғаларға түсқағаз желімдеуге рұқсат етілмейді. Қосымша бөлмелердің қабырғалары глазурленген плиталармен қапталуы қажет немесе 1,5-1,8 м биіктікке дейін майлы бояумен боялуы керек. Балалар шаштараздарындағы балаларға арналған креслолардың балалар жасына сәйкес өлшемдері болуы тиіс. Жұмысшы креслоларының арасындағы қашықтық 1,8 м-ден кем емес, ал шеткі кресло мен қабырға арасындағы қашықтық 0,7 м-ден кем болмауы қажет.

Шаштараздардың қосымша бөлмелері суық және ыстық су жүргізілген шұңғылшамен (раковина), электрлік және газды плитамен, қолданбалы қырыну аспаптарына арналған столмен, таза аспаптарға арналған шкафтармен, құрғақ қалдықтарға арналған бактармен, кесілген шаштарды салатын ыдыстармен жабдықталуы қажет. Пайдаланылған киімдер мен жабдықтарды сақтайтын көмекші бөлмелер кептіретін қондырғылармен, стеллаждармен немесе шкафтармен қамтамасыз етілуі тиіс. Шаштараздар ыстық және суық су жүргізілген су құбырымен, канализациямен, желдету жүйесімен, электр және газбен қамтамасыз етілген қондырғылармен жабдықталады. Қызметкерлерге арналған бөлмелерге, тұрмыстық бөлмелерге және әжетханалардан басқа барлық бөлмелерге арналған механикалық желдету бірге болуы мүмкін. Ауа алмасу жиілігін адамдар санына байланысты есептеу кезінде, қызметкерлерді есептемегенде бір орынға үш адамнан қабылдау қажет. Жұмыс орнының саны үштен артық болмағанда шаштараздардағы желдету табиғи жолмен, яғни фрамугалар және терезе желдеткіштері арқылы жүргізіледі. Жазғы уақытта жұмыс залында ауа температурасы сыртқы ауамен салыстырғанда айырмашылығы үш градустан артық болмауы қажет.

Залалсыздандыру және зарарсыздандыру тәртібіне ерекше талаптар қойылады. Әрбір жаңа келушінің алдында шебер қолын сабындап жуып, залалсыздандырылған құралдарды және аспаптарды пайдаланып қызмет көрсетуі тиіс. Шаштараз қорында зарарсыздандырылған маникюр және педикюр жасайтын құралдар болуы қажет. Қырыну аспаптарын бір рет пайдалануға ғана рұқсат беріледі. Зарарсыздандырылған аспаптар үш тәулікке дейін ғана сақталады. Қырыну кезіңде жеке оралған, залалсыздандырылған сабын жаққыштар қолданылады. Жеке оралған сабын жаққыштар келушінің көзінше ашылады және оны залалсыздандырып қайта пайдалануға рұқсат етілмейді. Пеньюарлар және сулықтар әрбір келушіден кейін алмастырылады, шашты бекітетін торлар пайдаланылғаннан кейін жуылуы қажет. Тырнақ және шаштың тері жабындысында бөртпе, дақ, және т.б. кемшіліктері бар келушілер аурудың жұғу қаупінің жоқтығы туралы дәрігерлік анықтама қағазын көрсеткеннен кейін ғана қызмет көрсетіледі.

Шаштаразға жұмысқа алғаш қабылданар алдында жұмысқа кіру туралы ҚР Денсаулық Сақтау Министірлігінің бұйрығына сәйкес дәрігерлік байқаудан өткені туралы анықтама қағазы болуы қажет. Шаштараз қызметкерлері жыл сайын терапевт дәрігердің қарауынан, ал жылына екі рет – венеролог дәрігердің қарауынан өтулері тиіс. Қызметкерлер жұмысқа кірер алдында санитарлық минимум бойынша оқып-үйренуден өтеді, ал кейінірек бұл үрдіс әрбір екі жыл сайын қайталанып отырады.

Шаштаразда, сондай-ақ қонақ үй, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаттарында санитарлық қызметтің келісімі бойынша косметикалық кабинеттерді орналастыруға рұқсат беріледі. Оның құрылысы мен құрылымына қойылатын гигиеналық талаптар көбіне шаштараздарға қойылатын талаптармен сәйкес келеді. Бұл мекемелер тұрғындарға декоративті сипаттағы косметикалық қызмет көрсетуте арналады. Онда ауруды және тері жетіспеушілігін емдеу бойынша емдік-косметикалық ем-шара жүргізуге, сондай-ақ косметикалық заттарды өндіру және сату жұмыстарын жүргізуге рұқсат берілмейді. Бір жұмыс креслосы болған кезінде косметикалық кабинеттердің ауданы 15 шаршы м-ден, ал бір жұмыс орнының ауданы 8 шаршы м-ден кем болмауы қажет. Көмекші бөлмелердің ауданы бір жұмыс орнына 1,5 шаршы м есебінен, бірақ 5 шаршы м-ден кем болмауы қажет. Кабинетте ауданы 6 шаршы м-ден кем болмайтын зарарсыздандыру жасауға арналған бөлме болуы тиіс. Басқа мекемелерде орналасқан косметикалық кабинеттер үшін жеке кіреберіс, күтетін бөлме, шешінетін жер және әжетхана қарастырылмайды. Косметикалық кабинеттердің бөлмелерінде желдету үшін желдетпе немесе фрамуга болуы, ал жұмсақ жиҺаздар былғарымен немесе дермантинмен қапталуы керек.

Бассейндер гигиенасы

Дене шынықтыру және спортпен айналысудың жалпы сабақтары бойынша қызмет көрсету қондырғыларынан суға шомылу-жүзу бассейндеріне көңіл бөлген жөн. Бұл нысандарды ұжымдық пайдалану негізінде бассейннің түрі және келушілер контингенті емес, ең бірінші кезекте жұқпалы аурулардың алдын алу маңызды болып табылады. Ішек, тері және іріңді аурулары бассейннің суы арқылы, соңдай-ақ еден, қабырға және қосымша бөлмелердің құрал-жабдықтары арқылы жұғуы мүмкін. Инфекциялардың алдын алу келушілердің жеке-бас гигиенасының шаралары бойынша, сонымен қатар бассейннің тазалығын қамтамасыз ету, қосымша бөлмелердің және нысандарды пайдалануға берудің санитарлық талаптарын сақтау арқылы жүргізіледі. Бассейндерге берілетін су санитарлық талаптарға сәйкес болуы қажет. Бассейннің қызметкері санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің жүйелік бақылауы кезінде суды және қосымша бөлмелерді тазарту, залалсыздандыру жұмыстарын жүргізеді. Жүзу бассейніне сол жердің медициналық қызметкерінің байқауынан өткен келушілер ғана жіберіледі. Тері ауруымен ауратын келушілердің бассейнді пайдалануына рұқсат берілмейді. Әрбір келуші бассейнге түсер алдында суға түсуге арналған киімсіз сабын пайдаланып, ыстық душ қабылдауы тиіс, ал одан кейін ағып тұрған суы бар тері ваннасынан өтуі қажет.

Бассейндерге құйылатын таза су тәулігіне 10-15 пайыздан кем болмауы қажет. Бассейндердің ванналарындағы су алмасу судың қайта айналуымен (көп реттік тазарту, залалсыздандыру және таза суды құйып отыру) арқылы жүргізіледі. Бассейндердегі толық су алмасудың ұзақтығы ересектер үшін 12 сағаттан артық емес, ал балалар үшін – 8 сағаттан жоғары болмауы қажет. Су алмасуды мезгілсіз ағызып жіберуге және толықтыруға рұқсат етілмейді.

Бассейндерді жаппай пайдалану кезінде суды инфицирлеудің қажеті жоқ, сондай-ақ су алмасу жүйесін пайдалануға байланыссыз оны тазалап, залалсыздандырып отыру қажет. Залалсыздандыру үшін хлор, бром және Денсаулық Сақтау Министрілігі рұқсат берген басқа да препараттарды қолдану ұсынылады. Сондықтан қолданылған реагенттердің қалдық мөлшеріне міндетті түрде бақылау жүргізіледі. Гигиеналық көзқарас бойынша броммен суды залалсыздандыру едәуір жағымды, өйткені ол көз қабыршағының кілегей қабықтарын тітіркендірмейді. Белсенді қалдық хлордың тұрақты концентрациясы 0,5-0,7 мг/л аралығы деңгейінде, ал броммен залалсыздандыру кезінде қалдық бромның деңгейі 1,2 мг/л, суды озондау кезінде қалдық озонның деңгейі 0,1-0,3 мг/л аралығында болады. Келушілер өте көп болған кезде және олар болмаған кезде түнгі уақытта қалдық хлордың деңгейін 1,5-2,0 мг/л мөлшеріне дейін көтеруге болады. Бірақ жұмыс басталғанға дейін хлордың деңгейі 0,7 мг/л-ге төмендетілуі қажет. Су алмасудың ағынды жүйесі кезінде залалсыздандыру айына кемінде екі рет, қайта айналым кезінде айына кемінде екі рет жүргізіледі. Бактериалды ластану табылған жағдайда келушілердің бассейнге келуі тоқтатылады, суды толық ағызып жіберу және ваннаны залалсыздандыру жүргізіледі. 200 м³ көлемдегі балалар бассейндерінде суды ағызып жіберу және залалсыздандыру кемінде 10 күнде 1 рет жүргізіледі. Күнделікті залалсыздандыру бөлмелерді тазарту кезінде күнде жүргізіледі. Оған бассейн айналасындағы жолды, едендерді, шешінетін орындардағы отырғыштарды (скамейканы), ұзынша төсеніштерді, есік тұтқаларын тазарту жатады.