Тәжікелесу

Тәжiкелесу. Диалог арқылы балалардың бiрiн-бiрi қажап, күлкiге айналдыруы, сөзбен iлiп-қағуы, қай халықта болмасын бар. «Это – веселые шутки-балагурки, средство забавы – за счет товарища», основанное на игре словом и вспомогательным действием» , – деп жазады М.Н.Мельников. Қазақ балаларының сөзбен аңдысып, жеңiл күлкi туғызатын әзiл – оспақтары осы қағида аумағына дәл келедi. Олардың көлемi әртүрлi, көбiнесе, ұйқастырылған тақпақ түрiнде келедi. Тәжiкелесудiң қимыл-әрекетке негiзделген түрлерi де болады. Мысалы, терiс қарап отырған құрбысы байқатпай келiп көзiн баса қойып: – Айна ма, тарақ па? – деп сұрайды. Егер «айна» десе, «көзiң жайна» деп босатып жiбередi. Тарақ десе, «тарақ тарайды» деп көзiн ауырта «тарап» босатады. О.Сафаров осыған ұқсас ойынның өзбек халқында да бар екендiгiн жазады. Тек ойынның өзбекше нұсқасында «айна ма, тарақ па?» деудiң орнына «Сүт пе, қаймақ па?» деген тiркес қолданылады екен. Екi баланың диалогынан құрылатын тәжiкелесудiң iшкi формалары сан алуан болып келедi. Орыс балалар тәжiкелесулерiн iштей саралай келiп, М.Н.Мельников поддевки-заманки, поддевки искусственного диалога, поддевки-загадки, поддевки-шутки, поддевки-присловья» деп алтыға бөлсе, өзбек балалар фольклорын О.Сафаров: жасанды диалогқа құрылған тәжiкелесу (суньий диалог шаклидаги чандишлар), шынайы диалогқа құрылған тәжiкелесу (табиғи диалог шаклидаги чандишлар), қыстырма тәжiкелесу (қыстырма чандишлар) деп төртке бөледi. Формалық жағынан зерделегенде осы аталған формалық түрлердiң баршасы қазақ балаларының репертуарында бар. Бiз қолымызға жинақталған мәлiметтердi «жасанды диалогқа негiзделген тәжiкелесулер», «табиғи диалогқа негiзделген тәжiкелесулер», «тәжiке-жұмбақтар», «тәжiке-сауалдар», «тәжiке-тұзақтар» деп беске бөлдiк. Жасанды диалогқа негiзделген тәжiкелесулерде балалар арнайы ойын ретiнде алма-кезек айтысады. Балалардың бiрi екiншiсiне әлдебiр сөздi айтуды өтiнедi де, мұның жасандылығы осында жолдасын мұқататын ұйқасты, әзiл сөздi дайындап отырады. Осылайша кезекпе-кезек айтыса бередi. Мысалы: – Қасық дешi! – Қасық! – Аузың сасық. – Жәшiк дешi! – Жәшiк! – Сенiң әкең әжетханаға пiркәшiк. Бұл балалар арасында тәжiкелесудiң ең көп тараған формасы. Және олар көбiнесе арнайы түрде айтылады. Оның психологиялық сыры да бар. Ол жөнiнде шетел психологтары арнайы зерттеу де жүргiзген. Табиғи диалогқа негiзделген тәжiкелесулер балалар арасындағы әңгiмеде, қарым-қатынас кезiнде кездейсоқ айтылады. Мәселен, өзара әңгiмелесiп отырған балалардың бiрi әлдененi естiмей қалғанда: – Немене? – Тегене, төмен қарай дөңгеле,- немесе әңгiме арасында бiр-бiрiне оқыс сұрақ берiп қалады. Мысалы, – Мынау қандай ағаш? – Қайың. – Сыбағаң дайын, – деп бiр қояды, немесе: – Төрт жерде бес қанша? – Жиырма, – Пәленше сiздiң сиыр ма? Тәжiке-жұмбақтардың мазмұны басқалардан күрделiрек. Мұнда бала жұмбақ арқылы өзiнiң серiгiне керектi сөздi айтқызуға тырысады. Яғни, тәжiкелесудiң бұл түрiнiң композициялық құрылысы да күрделi: ол – жұмбақтан, оның шешуiнен және соған ұйқастырылған сөзден, үш компоненттен құрылады. Мысалы: – Белi бүкiр, алысқа түкiр. – Мылтық. – Аузыңа жүн тық.

– Дауысы – тырау-тырау, Денесi - құрау-сұрау – Тырна. – Бас салып «тырна»,– деп, жолдасын тырнай бастайды. Әрине, балалар үшiн қажеттi сөзге орайлас келетiн жұмбақ құрастыру оңайға түспейдi, сондықтан да балалар кей жағдайда жұмбақты қара сөзбен де жасырады. Яғни, жұмбақ жасанды диалогқа құрылған тәжiкелесудегi «пәлен дешi» деген өтiнiштiң орнына жүредi. Мәселен, «шынжыр дешi» деудiң орнына «ит мойнында сұр жылан» дейдi. – Шынжыр, – Жүре алмай шыңғыр. Тәжiке-сауалдар басталуы қаламаққа ұқсас. Балалар бiр-бiрiне әлдененi таңдауды ұсынады. Мысалы: – Ақ па, қара ма? – Ақ. – Бетiңе батпақ жақ. – Қара. – Басыңа шықсын жара. немесе: – Ат па, айғыр ма? – Ат. – Арам қат. – Айғыр. – Мiне алмай қайғыр т.б. Алдамшы тәжiкелесулерде балалар бiр-бiрiн алдап алаңдатады. Мәселен: – Марат, ананы қарашы. Марат жалт қарайды. – Қарттым, қараттым, қарғаның саңғырығын жалаттым, – дейдi. Тәжiкелесудiң бұл түрiнде бала өз қарсыласын алдап «сөз тұзағына» түсiрудi мақсат тұтады. Алданған баланы «алдадым, алдадым, қара суды жалдадым» деген сияқты ұйқасты тiркестермен келеке етедi. Кейде оны iс-әрекетпен де жасайды. Мысалы, «әне самолет ұшып барады» – деп айғайлайды балалардың бiреуi. Қалған балалар «қане, қане?» деп шуласады. Ал ол болса «мiне, мiне!» деп мұрнын көрсетедi, балалар оны жабыла қуады. Тәжiкелесудiң сөздiң мағынасын бұра сөйлеуге құрылған дәстүрлi формалары да бар. Мысалы, үлкен кiсiнiң сауалдарына бала мынандай қиқар жауаптар қайырады: Кiсi: Кiмнiң баласысың? Бала: Әкемнiң баласымын. Кiсi: Әкеңнiң аты кiм? Бала: Әкемнiң аты жылқыда. Құла ат. Кiсi: Ауылыңның үлкенi кiм? Бала: Түйе! Кiсi: Ақсақалы? Бала: Теке... Осылайша жалғаса бередi. Бұл жерде тәжiкелесудiң баланы тауып сөйлеуге, ой, тiл ұшқырлығын тәрбиелейтiн қуаты белең бередi. Мұндай тәжiкелесудiң өтiрiкке құрылған қызғылықты формалары да кезiгедi. «Суайт бала мен қарттың» тәжiкелесуi осындай сипатты танытады. Түйiндей айтқанда, тәжiкелесу – формалық құрылымы алуан түрлi, балалардың күнделiктi тiрлiгiнде өткен кең тараған ермек өлеңдердiң бiр түрi. Олардың көлемi негiзiнен шағын ұйқасқа құрылған екi, төрт жолды шумақтардан тұрады. Мазмұнында балалардың бiр-бiрiн келекелеп, қағытқан әзiл жатады.