Төкен Әлжантегі

Төкен Әлжантегі (9.04.1953 жыл, Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы, Жаңаарқа (Атасу) кенті) — жазушы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Т. Айбергенов атындағы сыйлықтың иегері, Халықаралық конкурстың проза жанры бойынша жеңімпазы.

Оқырмандармен кездесуде

1953 жылы Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданының орталығы Атасу кентінде дүниеге келген. Еңбек жолын 1974 жылы Ақадыр аудандық «Ақадыр таңы» газетінде жауапты шығарушы қызметінен бастап, кейіннен қалалық, облыстық газеттерде түрлі жұмыстар атқарған, корректордан редакторға дейінгі лауазымдық сатылардан өткен.

Шығармашылық өмірі

• Алғашқы әңгімелер жинағы «Армысың, ару күн!» деген атпен «Жалын» баспасынан 1987 жылы шығып, ол әдеби жыл қорытындысында лайықты бағасын алған. 1991 жылы осы баспадан «Ашық сабақ» жинағы жарық көрді.
• 1998 жылы «Жалғыздан қалған тұяқ» повесті үшін Т. Айбергенов атындағы сыйлық иегері атанса, 2000 жылы «Жалғанның жанды қуыршақтары» повестімен Халықаралық бәйгенің жеңімпазы деп танылды.
• Т. Әлжантегі төрт романдардың авторы. «Қым-қиғаш тіршілік», «Ақ-қараның арасы», «Сегіз сері», «Сарбас ақын» сияқты шығармалары оқырмандарының жүрегіне жол тапқан туындылар. Сондай-ақ, «Еркектің киесі» әңгімесі Түркі тілдес елдер әдебиеті жариялаған Махмұт Қашқари атындағы Халықаралық бәйгенің жүлдегерлер сапын толықтырса, бірнеше туындылары Республикалық, Халықаралық бәйгелердің бәйге басынан көрінді.
• Драматургия саласында да табысты еңбек етіп келеді. «Періштелер жерде ғұмыр кешпейді» драмасы Семейдің Абай, Атыраудың Махамбет, Қарағандының С. Сейфуллин атындағы және басқа театрларда сахналанған. Сонымен қатар, драмалары республикалық конкурстарда бірнеше рет жүлделер алып шықты.
• Ән жазумен де айналысады. «Жаңаарқа вальсі», «Қызылтас», «Тым кештеу жолықтық па...» әндерін Қазақстанға танымал әншілер орындап жүр.

• 
  Оқырмандармен кездесуде
• 
  Оқырмандармен кездесуде
• 
  Оқырмандармен кездесуде
• 
  Тілектестер арасында
• 
  Жанаарқа вальсі әні орындалуда
• 
  Оқырмандармен кездесуде

Шыққан кітаптары:

• «Армысың, ару күн!» (әңгімелер), Алматы, «Жалын», 1987 ж.
• «Ашық сабақ» (повестер мен әңгімелер), Аматы, «Жалын», 1991 ж.
• «Қым-қиғаш тіршілік» (роман және хикаяттар), Астана, «Елорда», 2000 ж.
• «Ақ-қараның арасы» (хикаяттар, әңгімелер және роман), Алматы, «Үш қиян», 2002 ж.
• «Жартастан жеткен жаңғырық» (хикаяттар, драма), Алматы, «Үш қиян», 2004 ж.
• «Сегіз сері» (роман), Алматы, «ҚАЗақпарат», 2006 ж.
• «Сарбас ақын» (роман), Алматы, «ҚАЗақпарат», 2007 ж.
• «Жалғанның жанды қуыршақтары» (хикаяттар), Қарағанды, «Дара», 2007 ж.
• «Тіріде тірнек таусылмас» (әңгімелер), Қарағанды, «Дара», 2007 ж.
• «Ән-ғұмыр» (әдеби-деректі хикаят), Алматы, «ҚАЗақпарат», 2010 ж.
• «Саусағынан саз сауған» (әдеби-деректі хикаят), Алматы, «Үш Қиян», 2012 ж.
• «Арландар апанында өлмейді» (повестер), Астана, «Фолиант», 2014 ж.
• "Егіз арна" Алматы, "Хантәңірі", 2015 ж.
• "Пришельцы безумного мира" 2017 г. Алматы, "Үш қиян"
• "Сегіз сері", "Северный Казахстан" баспасы, Петропавл қ, 2018 ж.

       ************

• «Періштелер жерде ғұмыр кешпейді»

- пьесасы Қарағанды, Атырау, т.б. облыстық театрларда сахналанған.

Бәйгелер қорытындысы:

• Т. Айбергенов атындағы сыйлықтың иегері, 1998 ж.
• Қарағанды облысы әкімінің «Жыл жазушысы» сыйлығының лауреаты, 2000ж.
• Проза жанырынан «Қазақстан әдебиеті-2000» Халықаралық конкурсының жеңімпазы, 2000 ж.
• Махмұд Қашқари атындағы Түрік тілдес елдер әдебиеті Халықаралық бәйгесінің жүлдегері, 2012 ж.
• Драматургтердің Республикалық бәйгесінің жүлдегері, 2012 ж.
• Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған бәйгенің жүлдегері, 2015 ж.
• "Тәуелсіздік тұғыры" Республикалық бәйгесінің жүлдегері, Шымкент, 2016 ж.
• Р. Отарбаев ат. қор ұйымдастырған әңгіме жанрынан Республикалық бәйге жеңімпазы, Атырау, 2017 ж.
• "Дарабоз" бәйгесінің басты жеңімпазы, 2017 ж.

Сыншылар мен жазушылар лебізі

• «Біздің ойымызша, тұңғыш кітаптардың ішінде назар салуға тұрарлықтары – Талғат Теменовтың «Гүлназ», Төкен Әлжановтың «Армысың, ару күн!» деп аталатын жинақтары. Бұрын мерзімді баспасөз бетінен көріне қоймаған, оқушы қауымға бейтаныс есім – Төкен Әлжановтың әңгімелері жандылығымен, нәзік лирикалық иірімдерімен есте қалады. Т. Әлжанов ең бастысы әңгімені қай жерден бастап, қай жерден аяқтау керек екендігін ішкі бір творчестволық түйсігі арқылы жақсы аңғарып отырады. Сондықтан да оның «Қос уыс бидай», «Мылқау», «Біздің үйде той» деп аталатын новеллаларының композициясы шымыр, бас-аяғы жинақы. Төкеннің сөз саптасы да тәп-тәуір, тілдің дәмін татып қалған кісінің нарқын байқатады.» Серік АСЫЛБЕКОВ, жазушы.(Әдеби жыл қорытындысында жасалған баяндамадан.«Қазақ әдебиеті». 25 наурыз, 1988 жыл)
• «Жазушы атаулылардың таланттылары пәлсапаға бойламай, орта жолда қалмаса керек. Кемеңгерлікке ұмтылыс уақыт кеңістігінің келешегісіне де, бүгінгісіне де терең үңілудің айғағы емес пе?!

Осы тұрғыдан алғанда Төкеннің өз шығармаларындағы толғаныстары мені қатты ойлантты. Автордың айтқыштығына шынында да сүйсініп отырасың. Мысалы, «Құшақ көрмеген қыздай, қылық алмаған арудай кірпияз.» Осы психологиялық мінездемеден көз алдыңа қандай жанды сурет елестейді? Бір сөзбен айтқанда – Т. Әлжантегі өте шебер қаламгер». Мұзафар ӘЛІМБАЕВ, Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлық иегері.«Орталық Қазақстан». 24 қазан, 2006 жыл.)

• «Төкеннің кітабын мен ықыласпен жедел оқыдым. Ең бастысы мұнда қат-қабат өмір шындығы бар. Адамдардың әрқилы қарым-қатынасы бар. Шығармаларға адам тағдыры өзек боп өрілген. Т. Әлжантегінің шығармаларын оқып шыққанда маған ұнағаны оның өмір шындығынан айнымайтындығы.» Құрал ТОҚМЫРЗАҰЛЫ, жазушы.(Кітаптарға жазылған рецензиядан.)
• «Төкен Әлжантегі қаламының тұтқырлығына тәнтімін.» Өмір КӘРІПҰЛЫ, жазушы. «Орталық Қазақстан». 13 сәуір, 2006 жыл)
• «Кейінгі жылдар ішінде жазылған романдардың арасынан Э. Төрехановтың «Ескендір мен Роксана», С. Елубаевтың «Мінәжат», А. Смайыловтың «Тамұқтан келген адам», Т. Әлжантегінің «Сегіз сері», Ж. Шаштайұлының «Жала мен нала», тағы басқа шығармалар жанр талабына жауап беруімен ғана емес, өзіндік айтар идеяларымен де ұлт оқырмандарына ой салар еді деп білемін.» Нұрдәулет АҚЫШ, жазушы. («Жас қазақ». 27 ақпан, 2009 жыл. «Қазақ романы: кеше мен бүгін» дөңгелек столында айтылған пікір.)
• «Сол сияқты жақында менің қолыма жезқазғандық Төкен Әлжантегі деген азаматтың «Қым-қиғаш тіршілік» деген прозалық шығармалар жинағы түсіп, бірсыпыра әңгімелері мен повестерін оқып шықтым. Жинаққа кітаптың атымен аттас бір роман мен төрт повесть, төрт әңгіме еніпті. Сол жинақтан байқағаным, ауыл арасында тұратын жазушыларымыздың да қалада тұратын (бұл жерде мен Алматы мен Астананы айтып отырмын) жазушыларымыз секілді тіл өрнегі мен ойлау жүйесі соншалықты қарапайым әрі ұтымды, сөз қолданысы, айналадағы тіршілікті көрсетуі ғажап екен. Жасыратыны жоқ, өз басым қатты ырза болдым.» Сейфолла ОСПАН, ақын. («Алтын Орда» газеті жүргізген сауалнамадан. 2–9 қараша, 2001жыл.)
• «Төкен Әлжантегі «Қым-қиғаш тіршілік» романында әлеуметтік-тұрмыстық, адамгершілік сипаттағы мәселелерді көтерген. Роман үш бөлімнен тұрады: а) әке, ә) бала, б) қаза.

Бірінші бөлімде ауылда әл үстінде жатқан ауру әке жайы, соның арманы мен алданышы, өкініші мен жұбанышы туралы баяндалады. Қаладағы үлкен баласының тірлігіне, ісіне ауру әкенің көңілі толмайды. Оны өзінің жаназасына шақырылатын ет жақындарының тізіміне қосу жөнінде сөз бола қалғанда жарығы таусылуға таяған әке кіші баласына қатты тапсырма береді. «– Жоқ! – деді шал шаңқ етіп. Үні жер астынан шыққандай бәсең естілді, – Балам-ай, тірлігімде сүйегіме таңба басқан сол немең өлгенде не оңдырар. Оны тізімнен алып тасташы,» – деді. Екінші бөлімде қалада қызмет істейтін баланың тіршілігі көрсетіледі. Мықты қайын. Адуынды әйел. Ерке бала. Жайлы қызмет. Әкенің қазасы бір әке, бір анадан туған екі баланың екі түрлі ісі, екі түрлі қылығы ауылдағы ұлдың жөнге, жүйеге жүйріктігі, кісілігі, қаладағы ұлдың жаттығы, бөтендігі секілді жайлар үшінші бөлімнің оқиға желісін түзеді. Әл үстінде жатқан ауру әке, бірі қалаға біткен, бірі ауылда қалған екі ұлдың екі түрлі болмыс-бітімі, таным сипаты арасындағы бірлік пен қайшылық өмірде бар шындық құбылыстар қатарына жатады. Бұл да қазақ әдебиеті үшін тосын тың тақырып емес. Осы жүйе, осы мағыналы құрылым 80-жылдары Софы Сматаевтың «Бұлақ» романында көрініс тапқан болатын. Төкен Әлжантегі өз романында бұл тақырыпты өзінше игеріп, өзінше көркемдік шешім жасапты.» Жанғара ДӘДЕБАЕВ, сыншы, филология ғылымының докторы. (Әдеби жыл қорытындысында жасалған баяндамадан. «Қазақ әдебиеті» газетінің №15 саны, 11-17 сәуір, 2003 жыл)

• «Қуаныш Жиенбайдың «Даңқ түрмесінің тұтқыны», Төкен Әлжантегінің «Ақ қараның арасы», Сейітқұл Оспановтың «Сопының ғұмыры» жинағына енген әңгіме, хикаялары негізінен өтпелі кезеңнің ауырпалығы мен онан шығудың жолын іздеп, шарқ ұрған жеке тұлғалар жан дүниесінің арпалысын көрсетуге арналған шығарма деуге келеді. Әлжантегінің «Бақыр басты еркек» хикаяты Майсарының отының басындағы шарасыз тірлік, кеңес заманындағы кеңшар, ұжымшар төрағасынан кейінгі жұмыссыз қалған ауыл адамының күнкөрісінің қиыншылығына арналады.

Мұндай кезде арамза алаяқтың наны жүретінін де жазушы назардан тыс қалдырмапты. Сондай-ақ, кеңес үкіметі кезінен қалған араққа деген әуестіктің залалы да кеңінен суреттеледі. Майсарының әйелі Айбітіммен келісіп, талшық үшін өгізшені етке өткізуі, онан саудагердің алдауына түсуі, арақ ішіп, мас болып барлық ақшадан айырылып қалуы, сол ақшаны іздеймін деп жүріп ақырында боранды күні адасып, опат болуы соның дәлелі. Жазушының тіл байлығы жеткілікті». Адам МЕКЕБАЕВ, жазушы. (Әдеби жыл қорытындысында жасалған баяндамадан. «Қазақ әдебиеті» газетінің №15 саны, 11-17 сәуір, 2003 жыл)

• Әйел психологиясын өте дәлдікпен және шынайы беруіне қарай отырып мына жинақтың авторы әйел қаламгер ме деп ойлаймын. Ал, ер адам болса нағыз талант екен. Оңайгүл ТҰРҒАЛИЕВА, жазушы, ғалым. (Повестер жинағына жазылған жабық рецензиядан)
• Айталық, Асқар Алтайдың «Казино», «Салбуырын», «Көзімнің қарасы» әңгімелері мен «Туажат» романынан, Нұрғали Ораздың «Тазқара», «Даладан қалаға келгендер», Төкен Әлжановтың «Бақыр басты еркек» повестерінен бүгінгі азат ойлы қазақтың көркем бейнесін танимыз. Неге мазасыз олар? Нені армандайды? Мұраты не? Бақсақ, жаншылған, қиналған рухты, адам бойындағы әділет пен адалдықты шырқырап іздейді екен.

...Төкен Әлжановтың «Бақыр басты еркек» («Жұлдыз» журналы, 5 саны, 2010 жыл) хикаятындағы Майсарының уайым-қайғысы неге қалың? Тепсе темір үзетін жігіттің өмірден озуына итермелеген қандай жағдай? Сөйтсек, тәуелсіздік алған бастапқы жылдардағы жекешелендіру, басшы-қосшылардың ұжымшардағы жұмысшыларға тиесілі үлесті дұрыс бөлмей, талан-таражға салуы қаншама тағдырды тығырыққа тіреді. Солардың бірі – Майсары. Жылпос, қулар қай жерде де жетіп артылады. Қораларындағы азын-аулақ малдарынан өзге ештеңесі жоқ ауылдың аңқау қазақтарынан мал жинап жүрген қалалық жуан сары да Майсарыны алдап түсіреді. Семіз құнан өгізін небары он бес мың теңгеге сатып, қасындағы жолдастарының қау-қауымен араққа жұмсайды. Аяғында мас болып, үйіне келе жатып қатты боранда адасып өледі. Бұған кім кінәлі? Оқырманға осындай ой тастайды жазушы. Толымбек ӘБДІРАЙЫМ,жазушы. («Қазақ әдебиеті» 17 саны, 2013 жыл.)

• «Мерзімді басылымнан «Қазақ әдебиеті» газеті, «Жұлдыз» және «Үркер» журналдары қолыма тиді. Олар әр сан сайын аудармаға арнайы орын беріп таңдаулы шығармаларды жариялауды үрдіске айналдырғанын көрдім. Айталық, белгілі қаламгер Төкен Әлжантегінің «Жұлдызда» жарық көрген еңбегі соның дәлелі. Осыған дейін Қалихан Ысқақ, Асқар Сүлеймен секілді қарымды қаламгерлер аударма жасап келген Иван Алексеевич Буниннің әңгімелерін тәржімалапты. Оқи бастағаннан бірден иіріміне тарта жөнеледі. Қолданған сөз-сөйлемінің сұрыпталғанын, тілінің көркемдігін көрдім. Ыңғайы солай болған шығар, таңдалған әңгімелерінің дені махаббат хикаялары. Еркек пен әйел арасындағы сүйіспеншілікті, құштарлықты төгілте жазып өз заманын, өз дәуірінің таңбасын танытады әрі адамзатқа тән тәтті сезімді төкпей-шашпай қазақ оқырманына ұсыныпты». Дәулетбек Байтұрсынұлы. Әдеби жыл қорытындысында жасаған баяндамасынан. «Қазақ әдебиеті», 29 маусым, 2018 жыл.

Жетістіктері

• 1998 жылы «Жалғыздан қалған тұяқ» повесі үшін Т.Айбергенов атындағы сыйлық берілді.
• «Қазақстан әдебиеті —2000» конкурсының проза саласы бойынша жеңімпазы.
• Бірнеше әндердің авторы.