Төңкеру

Төңкеру Сездің негізгі мағынасы — бір нәрсенің астын үстіне қарату, аударып тастау. «Ол ауылдың ортасына Исабайдың келісін төңкеріп, үстел қып, мәжіліс ашты» (I. Жансүгіров, Шығ. жин.). Біз түсіндірме сөздік берген түсінікті өзімізше анықтай түссек, «астын үстіне қарату» дегеніміз «түбін үстіне қаратумен» мағыналас. Бұлай құбылтуымыздың себебі — мәселенің түйінін шешу үшін бізге «түп» сөзі қажет. Белгілі де беделді ғалымның сөздігі бойынша, «төңкер» етістігінің түбірі —«төң» шағатайдың кітаби тілінде қазіргі түсінігіміздегі «түп» (ыдыстың түбі) мағынасын берген. «Төң» сөзінен туған «төңдер» етістігі (қазіргі қазақ тіліндегі «төңкер» ұғымында) М. Қашқари кезінде қолданылған. Қазіргі түркі тілдерінде: якуттарда — «таңнар», хакас тілінде—«түңдер» және т. б. нәрсенің түбін жоғары қаратып қою, аудару түсініктерінде қолданылады. Осы деректердің бәрі — қазіргі кезде «түп» аталынып жүрген мағынаның көне заманда «төң» қалпында тұлғаланғандығының бұлжытпас куәсі. Қазақ тілінде өзімізге тән -кер жұрнағы қосылуы нәтижесінде көп заман бұрын «төңкер» етістігі қалыптасқан. Сөйтіп, «төңкер» сөзінің тура мағынасы — түбін үстіне шығару.