Уәзір (шахмат)

Уәзір (араб.: وزير‎, wazīr шыққан; Юникод: ♕♛) — шахматтағы ең мықты және ең бағалы фигура^[1]. Ойынның басында ақ түсті уәзір d1, қара түсті d8 позициясында тұрады. Бастапқы позицияда уәзір әрқашан өзінің түсіне сәйкес шаршыда тұрады; осыған байланысты аса кең таралған «Уәзір өзінің түсін жақсы көреді» деген қалыптасқан сөз бар.

Этимология

«Уәзір» сөзі араб тіліндегі وزير сөзінен шыққан. Араб тілінде у-з-р түбірі ауырлықтарды тікелей (ауыр заттарды көтеру және орынынан қозғау) және ауыспалы (ауыр тұрмысты) мағынада көтеруді білдіреді^[2]. Одан жасалған вазара етістігі ауыр жүкті көтеруді, ал уәзір зат есімі сөзбе-сөз аударғанда «жүк тасушы» дегенді білдіреді. Сонымен, уәзір атағы сөзбе-сөз аударғанда «ауыр көтеруші», астарлы мағынада «өзінің патшасына мемлекетті басқару ісі жүгін көтеруге көмектесетін» дегенді білдіреді^[3].

Бұл сөз Құранда айтылады, мұнда Һарун Мұсаның уәзірі («көмекшісі») деп аталады, сондай-ақ уизр («салмақ», «жүк») сөзі де сол түбірден шыққан^[4].

Расында, Біз Мұсаға киелі кітапты бердік, ал оның інісі Һарунды оған көмекші (уәзір) қылып қойдық.

Түпнұсқа (ар.)

وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا

— Фурқан сүресі, 25:35 аяты.

Жүрісі

Уәзірдің мүмкін жүрістері

Заманауи шахматта уәзір кез-келген бағыттағы бос шаршылардың кез-келген санына түзу сызықта жылжи алады, бұл ретте піл пен тураның мүмкіндіктерін біріктіреді. Орталық алаңдардың бірінде бола отырып, уәзір бір уақытта 27 шаршыға дейін, тақтаның шетінде — 21 шаршыға дейін шабуыл жасай алады^[1].

Партияда

Әр ойыншы партияны екі уәзір тасымен бастайды, ақ уәзір d1 торында, қара уәзір d8 торында тұрады.

Уәзір құндылық бойынша көбісі кезде тоғыз немесе он ^[5]сарбазға теңестіріледі. Сондықтан уәзір, тура мен жеңіл тастан мықты, бірақ екі турадан әлсіз және шамамаен үш жеңіл тасқа тең болып келеді.

Дебют кезінде уәзірмен байқап жүру ұсынылады себебі, уәзір көбісі кезде қарсылас тастардың нысанына айналып оларды дамытуға жүрістер береді, ал уәзірді ерте шығарған ойыншы, жүрістерін уәзірін қорғап жоғалтады. Уәзір өзінің мүмікіндіктеін миттелшпиль мен эндшпильде жақсы аша алады, себебі ойынның осы кезеңдерінде уәзірдің жүру мүмкіндіктерін, қарсыластың әлсіз тұстарын көздеуге немесе өзінің әлсіз тұстарын қорғауға қолдануға болады.

Көбісі эндшпильдердегі басты мақсат — сарбаздарды уәзірге айналдыру. Осы мақсатқа бірінші жеткен ойыншы көбісі кездерде ойынды жеңіп шығады. Ойын ережелерінде тақтадағы уәзірлер саны туралы шектеу жоқ, теорияда ойыншыда тоғыз уәзір бола алады(ойынның басындағы біреуі және уәзірге айналған сегіз сарбаз). Бірақ шын партиялардың көбісінде бір ойыншыда тағы бір ғана артық уәзір жасалынады. Бірақ бір ойында бес немесе тіпті алты уәзір^[6] болған ойындар белгілі.