Футуризм

Футуризм (лат. futurum — болашақ) — 20 ғасырдың басындағы Еуропа елдеріндегі негізгі авангардтық ағымдардың бірі. Әсіресе, Италия мен Ресейде кеңінен тарады. Ең әуелі кеңістік өнерінде өріс алған Футуризм идеясы кейіннен әдебиет, театр, музыка, кинематография және өнертану мен әдебиеттану ғылымдарында жалғасын тапты. Ф. Маринеттидің “Футуризм манифесінен” (1909) кейін италиялық футуризм дәстүрлі мәдениеттен толық қол үзуді көздеді, оның есесіне бірыңғай урбанистік өркениет эстетикасын орнықтыруға, оқиға мен адамдардың көңіл күйі сәт сайын алмасып тұратын техницизмге шалдыққан “интенсивті өмірді” өз санасында жаңғыртқан “өзгеше жанр” сезім күйлерін беруге тырысты. Футуризмнің эстетикалық негізін қалаушылар суретшілер У.Боччони мен Дж. Северини, композиторы Б.Прателла, т.б. болды. Осыдан келіп тілдік бейнелеу жаңа үлгілерін (еркін сөз тіркестері, дыбысқа еліктеу) іздестіруге деген қажеттілік туды. Италиялық футуристер эстетикалық агрессиядан және консерваторлық талғамның шектен шыққан өрескелдігінен, тіпті “дүниені тазартушы” деген түсінікпен соғыстың өзін әдейі мадақтауға дейін барды. Көп ұзамай бұл ағым Еуропаның басқа да елдеріне (Германия, Франция, Ұлыбритания, Польша, т.б.) тарады. Әсіресе, Ресейде кеңінен қанат жайды. Орыс футуризмі италиялық футуризмнен өзгеше көркемдік қозғалыс сипатында пайда болды. Орыс футуризмі мектептері төмендегідей бөлінді: “Гиллея” (кубофутуризм) — В.В. Хлебников, В.В. Маяковский, А.Е. Крушеных, Б.К. Лившин, “егофутуристер ассоциациясы” — И.Северянин, К.К. Алинтов, т.б. “поэзия Мезонині” — Хрисан П.В.Г. Черченович; “сентрифуга” — Б.Л. Пастернак, Н.И. Асеев, т.б. Бұл мектептерге негіз болған жайт: “Көне атаулының күйреуі сөзсіз” екенін стихиялы түрде түйсіну (Маяковский), келешектегі “әлеум. төңкерісті” өнер туындысы арқылы болжап сезіну және “жаңа адамның” дүниеге келуі. Бұлар үшін әдеби шығарм. табиғатқа жалаң еліктеу емес, керісінше сол табиғаттың жалғасы іспетті, сонда табиғаттың өзі адамның ерік күшінің арқасында “болашақтағы мүлде жаңа темір дүниені” (К.С. Малевич) тудыратынын сезіну. Осының әсерінен әдеби жанрлар мен стильдердің шартты жүйелері бұзылады да, тіл — табиғаттың бір бөлшегі саналған мифол. “алғашқы бастауға”, фольклорға оралу әрекеті қылаң береді (Хлебников).

Футуристер жанды әңгіменің орнына, тоник. өлеңдерге ден қойды. Фонет. ырғақтар туындатты, бұған қоса өздерінің сөздік шығарм-нда дара диалект. бейнелі сөздер жасауға құлшынды. Олар өлең графикасының өзіне тәжірибе жасаумен айналысты (“Визуалдық поэзия”), тіпті әдеби тілдің ауқымын кеңейте келіп, “өмір үшін аса қажетті” (Маяковский) сөздерді енгізді. Олардың шығармалары күрделі семантикалық және композиция” ауытқулармен ерекшеленді. Шығармаларында трагик. және комед. лиризмнің өзара контрасттары көзге көрініп тұрды, кейбірінде фантастика мен газеттік кереғарлық басым. Осының бәрі жанр мен стильдің барынша араласып (Маяковский, Хлебников поэмалары мен Северянин, Пастернак, Асеевтың лирикаларында) кетуіне түрткі болды.